Integracja a wielokulturowość w szkole

1. Pojęcie integracji
Najprościej pojęta integracja jest procesem tworzenia się całości z części, zespalania się elementów w całość .
W praktyce szkolnej integracja to adaptowanie się uczniów do nowych warunków w nowej grupie, klasie, szkole, budowanie poczucia przynależności do grupy, współdziałania, poczucie siły grupy oraz jej wsparcia i wreszcie chęć do samodzielnego działania, gotowość do pełnienia ról społecznych najpierw w klasie, potem w szkole, a także poczucie współodpowiedzialności za wszystko, co się w szkole dzieje.
2. Cele integracji
Działania integracyjne podejmowane przez nauczycieli mają na celu przede wszystkim pomóc uczniom w zaadaptowaniu się w nowych warunkach funkcjonowania w zespole klasowym i w szkole, pomóc im zobaczyć siebie, innych wokół siebie, siebie na tle innych.
Sytuacja psychospołeczna dziecka rozpoczynającego naukę w szkole jest bardzo złożona, wiąże się z poszukiwaniem miejsca dla siebie w nowym środowisku. Uczeń podlegający prawidłowym procesom integracyjnym, po okresie ostrożnego wchodzenia w życie szkolne zaczyna zachowywać się w naturalny, typowy dla siebie sposób. Potrafi dostosować się do wymogów środowiska, ale równocześnie próbuje – na miarę swoich możliwości i potrzeb – aktywnie oddziaływać na otaczającą go rzeczywistość. Jednak nie wszystkie dzieci łatwo przystosowują się do środowiska klasy i szkoły, do zasad funkcjonowania w grupie oraz warunków nauczania. Dlatego właśnie zajęcia integracyjne prowadzone w klasie i w szkole mają im pomóc w przezwyciężaniu trudności adaptacyjnych. Zajęcia te dostarczają uczniowi wiedzy o nim samym, a ta korzystnie wpływa na kształtowanie się ważnej cechy jego osobowości – poczucia własnej wartości. Uczą tolerancji, uwrażliwiają na problemy drugiego człowieka, pozwalają odnaleźć swoje miejsce w grupie, a także dostrzec zależności między ludźmi oraz poznać sposoby postępowania, dzięki którym uczeń może zrealizować swoje pragnienia. Uczeń, który dobrze czuje się w grupie, klasie i szkole, potrafi łatwo nawiązać kontakt z rówieśnikami, wysłuchać drugiego człowieka, jest wrażliwy na potrzeby innych, gotowy do niesienia pomocy słabszym i potrzebującym. Czuje się odpowiedzialny za dobrą atmosferę w klasie i w szkole, chętnie pełni ważne role społeczne dla dobra swojego środowiska. Jest tolerancyjny i otwarty na poznawanie czegoś nowego.
Dobre samopoczucie w szkole każdego ucznia z osobna jest gwarancją stworzenia zdrowego klimatu szkoły, sprzyjającego intelektualnemu rozwojowi wszystkich, którzy w niej przebywają. Dlatego integracja uczniów jest niezwykle ważna dla prawidłowego funkcjonowania zespołu klasowego i całej społeczności szkolnej.
3. Integracja międzykulturowa
W wielu placówkach szkolnych uczniowie-cudzoziemcy stanowią część społeczności szkolnej. Szkoła jest podstawowym środowiskiem, które daje możliwość kształtowania kompetencji niezbędnych do efektywnego przebiegu integracji (m.in. komunikacyjnych, międzykulturowych) tej grupy uczniów. Sprostanie mu wymaga ciągłego diagnozowania potrzeb uczniów cudzoziemskich oraz poszukiwania odpowiednich rozwiązań metodycznych. W wielu przypadkach niezbędne jest wsparcie psychologiczne, które ułatwia przepracowanie trudnych doświadczeń pochodzących z ojczystego kraju . Zmieniając kraj zamieszkania uczniowie nie posiadają dostatecznej albo nawet żadnej wiedzy o nim, nie znają jego kultury ani języka. Odnalezienie się w odmiennej rzeczywistości społecznej i kulturowej, z obowiązującymi innymi normami i wartościami jest dla uczniów dużym wyzwaniem, tym większym, im większe są różnice pomiędzy językiem i kulturą kraju ojczystego a krajem nowego pobytu. Proces akulturacji (wchodzenia w krąg nowej kultury) jest długotrwały i wymaga ciągłego gromadzenia nowych różnorodnych doświadczeń.
Zagwarantowanym ustawowo działaniem wspierającym proces integracji uczniów-cudzoziemców w polskiej szkole jest stworzenie im odpowiednich warunków socjalnych (opieka medyczna, świadczenie finansowe) oraz bezpłatna nauka języka polskiego, a także możliwość udziału w dodatkowych zajęciach wyrównawczych celem wyrównywania braków edukacyjnych . Bezpłatna nauka języka polskiego odbywa się w wymiarze 2 godzin tygodniowo przez okres 12 miesięcy, zaś zajęcia wyrównawcze w zakresie przedmiotów nauczania – 1 godzina tygodniowo także przez okres 12 miesięcy.
Kształcenie uczniów-cudzoziemców stało się również moim udziałem, ponieważ do klasy pierwszej, której jestem wychowawcą zostali zapisani dwaj uczniowie z Ukrainy. Zaplanowanie pracy dydaktycznej i wychowawczej w sposób umożliwiający adaptację dzieci cudzoziemskich w zespole klasowym, mając jednocześnie na względzie ich nieznajomość języka polskiego i wynikające stąd problemy z komunikacją, było dla mnie nowością i dużym wyzwaniem. Realizacja zaplanowanych przeze mnie działań przynosi coraz bardziej widoczne pozytywne efekty, które świadczą o trafności wybranych metod i sposobów działania, ale także dają mi ogromną satysfakcję osobistą i są nagrodą za wykonywaną dzień po dniu pracę. Zdobyte w ten sposób moje nowe doświadczenia zawodowe być może okażą się przydatne dla innych nauczycieli, którzy rozpoczynają pracę w klasie wielokulturowej i póki co nie są jeszcze do niej przygotowani. Podejmowane przeze mnie działania obejmowały następujące obszary:
• Samokształcenie oraz uczestnictwo w zorganizowanych formach doskonalenia zawodowego nauczycieli.
• Organizacja spotkania informacyjnego z rodzicami połączonego z powitaniem nowych uczniów.
• Opracowanie kontraktu zasad zachowania obowiązujących na zajęciach lekcyjnych.
• Edukacja rówieśnicza.
• Integracja międzykulturowa klasy i szkoły.
• Współpraca z rodzicami.
Samokształcenie oraz uczestnictwo w zorganizowanych formach doskonalenia zawodowego nauczycieli. Przygotowania do pracy w klasie wielokulturowej warto rozpocząć od samokształcenia – gromadzenia informacji o kraju, z którego uczniowie pochodzą: jego sytuacji politycznej, społecznej i religijnej, jego kulturze. Takie informacje można znaleźć na stronach internetowych, w publikacjach, programach telewizyjnych. Nauczyciel powinien także poznać przynajmniej kilka słów z języka, którym posługują się nowo przybyli uczniowie. Dobrym rozwiązaniem ułatwiającym komunikację jest przygotowanie i prezentacja przez nauczyciela ciekawych materiałów o naszym kraju i kraju pochodzenia nowoprzybyłych uczniów w obu językach oraz przetłumaczenie podstawowych poleceń używanych na lekcjach. Ważne jest uczestnictwo nauczyciela w szkoleniach i kursach kompetencji. Uzyskana na nich wiedza dotycząca kultury i specyfiki krajów uczniów cudzoziemców pozwala na umiejętne rozwiązywanie problemów, jakie mogą pojawić się na styku kultur. Podczas szkoleń można również poznać nowe metody i techniki pracy jak np. metoda preparowania tekstów. Jest to metoda bardzo pomocna, przynajmniej na etapie słabej jeszcze znajomości języka polskiego. Polega na leksykalnym i gramatycznym upraszczaniu tekstów przewidzianych w programie nauczania i przygotowywaniu zadań nawiązujących do tychże tekstów. Niejednokrotnie szkolenia także pomagają nauczycielom pokonać własne uprzedzenia.
Organizacja spotkania informacyjnego z rodzicami połączonego z powitaniem nowych uczniów. Wskazane jest w porozumieniu z dyrektorem zorganizowanie spotkania z rodzicami, podczas którego zostaną oni poinformowani o przyjęciu nowych uczniów, skąd przybyli i z jakiego powodu. Należy uzmysłowić wówczas rodzicom, jakie ewentualne trudności mogą się pojawić: problemy komunikacyjne, nieporozumienia, zachowania agresywne, trudności ze skupieniem uwagi na lekcjach, niższe wyniki egzaminów wewnętrznych. Można to spotkanie połączyć z powitaniem uczniów cudzoziemskich i ich rodziców.
Opracowanie kontraktu zasad. Warto opracować i umieścić w widocznym miejscu kontrakt, czyli katalog zasad obowiązujących na zajęciach. Powinien on uwzględniać zasady zapisane w statucie szkoły oraz równocześnie kulturową przynależność uczniów z grupy mniejszościowej – skonstruowany w taki sposób nie będzie powodował konfliktu wartości.
Edukacja rówieśnicza. Dobrym pomysłem na pracę w klasie zróżnicowanej kulturowo jest włączanie w proces edukacji treści z kręgu kulturowego, z którego pochodzą uczniowie cudzoziemcy i tym samym wykraczających poza model monokulturowy. Pozwoli to przekonać uczniów, że nie wszystko, co obce jest złe, ponadto wzbogaci naszą wiedzę, rozwinie nas duchowo i intelektualnie. Uczniowie-cudzoziemcy mogliby wówczas wypowiadać się na temat własnej kultury i ilustrować swe wypowiedzi gazetkami, np. o symbolach narodowych, zwyczajach, tradycjach, legendach, tańcach itp. Treści te winny być eksponowane w przestrzeni klasy i szkoły obok treści dotyczących kultury dominującej – polskiej. Takie działania są znaczącym przejawem dbałości o integrację międzykulturową klasy, pozwalają bowiem w pełni wykorzystać potencjał różnorodności, ponadto tworzą grunt do inicjowania pracy w zespołach międzykulturowych, czyli składających się z uczniów polskich i cudzoziemskich.
Integracja międzykulturowa klasy i szkoły. Duże znaczenie w tym procesie ma realizowanie projektów i programów edukacyjnych, a także stosowanie metod pracy, które dają uczniom możliwość współdziałania. Mogą to być zajęcia taneczne, plastyczne, muzyczne lub sportowe, a nawet teatralne. Na warsztatach teatralnych można przygotować przedstawienia, w których zostanie poruszona problematyka tolerancji i wielokulturowości, a także będzie mowa o tradycjach i kulturze różnych narodów. Takie wspólne zajęcia umożliwiają wzajemne poznawanie się uczniów, pozwalają na wykorzystywanie różnorodnej wiedzy i umiejętności, budują pozytywne więzi między uczniami, dzieciom cudzoziemcom dają poczucie własnej wartości i przynależności do grupy – pozwalają stać się tym „swoim” a nie obcym w klasie i szkole.
Współpraca z rodzicami. Niezwykle istotnym elementem służącym integracji jest współpraca z rodzicami. Rodzice przekazują dzieciom swoją wiedzę i doświadczenie życiowe, a także podstawowe informacje dotyczące mieszkańców innych krajów. Właściwie prowadzone rozmowy z dziećmi budują w nich brak uprzedzeń, atmosferę zrozumienia i akceptację. Dlatego podczas spotkań z rodzicami w szkole należy przedstawić kwestię migracji oraz kulturę kraju, z którego przybyli cudzoziemcy, wyrazić swoje obawy związane z ich pojawieniem się w klasie, ale też wskazać korzyści, jakie wiążą się z nauką w zróżnicowanej kulturowo klasie. Nie należy zapominać o rodzicach-cudzoziemcach. Powinni oni uczestniczyć w zebraniach rodzicielskich, w razie potrzeby z tłumaczem, by mogli zrozumieć przekazywane informacje lub zadawać pytania, słowem, aby mieli możliwość czynnego w nich uczestnictwa. Jednocześnie pamiętać trzeba, ażeby rodzice cudzoziemcy wszystkie informacje ze szkoły (zawiadomienia, upomnienia, zgody itp.) otrzymywali w języku, którym władają. Warto zadbać, by czynnie uczestniczyli we wszelkich imprezach klasowych, szkolnych i pozaszkolnych.
Integracja uczniów szkole, do której uczęszczają również uczniowie cudzoziemscy ma dwojaki charakter:
• wąski – to integracja zespołu klasowego składającego się z uczniów pochodzących z różnych kręgów kulturowych,
• szeroki – polega na współdziałaniu, współpracy wielu klas w realizacji zadań międzyklasowych i ogólnoszkolnych.
Problemy integracyjne mogące pojawiać się w klasach, do których uczęszczają uczniowie pochodzący z różnych kultur, najczęściej wynikają z tych właśnie różnic. Powstające na tym podłożu konflikty rówieśnicze – utarczki słowne, a nawet bójki – prowadzą do braku współpracy i samopomocy koleżeńskiej oraz zamykania się uczniów, agresji, trwałego podziału na grupę „nasza” i „obcą”, niechęci do współudziału w większych przedsięwzięciach klasowych i szkolnych. Konflikty takie pomniejszają znaczenie wychowawcze grupy, utrudniają powstanie zespołów koleżeńskich lub zadaniowych.
W dążeniu do harmonijnego współżycia uczniów w obrębie klasy i szkoły czynnikiem nadzwyczaj istotnym jest wychowawca klasy. On jest centralną postacią interakcji w zespole uczniowskim i od jego postawy i zachowania zależy, czy uczniowie potrafią zgodnie współpracować w obrębie klasy i szkoły. W szkole o zróżnicowaniu społecznym i kulturowym uczniów otwiera się więc pole dla szerokiej aktywności nauczycieli, wychowawców i pedagogów, ponieważ to oni mogą świadomie i celowo kształtować środowisko szkolne tak, by każdy uczeń odnalazł swoje własne miejsce w społeczności szkolnej.

Bibliografia
1. Bernacka-Langier A., Janik-Płocińska B. i in., (2010), Inny w Polskiej szkole. Poradnik dla nauczycieli pracującymi z cudzoziemcami, Warszawa: Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy, Polskie Forum Migracyjne, Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń.
2. Grzymała-Moszczyńska H., (2000), Uchodźcy. Podręcznik dla osób pracujących z uchodźcami, Kraków: Nomos.
3. Grzymała-Moszczyńska H., Nowicka E. (red.), (1998), Goście i gospodarze. Problem adaptacji kulturowej w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społecznościach lokalnych, Kraków: Nomos.
4. Moleda A., Prowadzenie szkoły wielokulturowej w Polsce – pomysły rozwiązań instytucjonalnych. Seria Wydawnicza „Maleutike” nr 12/2010.
5. Młynarczuk-Sokołowska A., Różnorodność w szkole. Ku integracji uczniów-uchodźców. www.bc.ore.edu.pl › Content.
6. Młynarczuk-Sokołowska A., Szostak-Król K., (2014), Zrozumieć Innego. Międzykulturowa kompetencja komunikacyjna w procesie uczenia się języka polskiego jako obcego, Białystok: Fundacja Dialog.
7. Słownik języka polskiego, PWN, W-wa 1995.