Wpływ różnorodności technik plastycznych na rozwój aktywności twórczej w wieku przedszkolnym

Kształtowanie twórczej aktywności dzieci jest niezbędnym elementem w rozwoju jednostki. Poprzez aktywność intelektualnego i emocjonalnego wyrażania siebie dochodzi do zaspokojenia potrzeby ekspresji, a dzięki temu do samokształcenia i kreowania postawy twórczej. Edukacja plastyczna jest bardzo ważnym elementem wspierającym rozwój dziecka w wieku przedszkolnym. Umożliwia postrzeganie tzw. wartości wizualnych tkwiących w otoczeniu czy też piękna tkwiącego w naturze. Dziecko postrzegając świat ma wewnętrzną potrzebę wyrażania doznań i przeżyć z tym związanych, co łatwiej czyni środkami plastycznymi niż w języku mówionym. „Uniwersalnym sposobem wspomagającym wszechstronny rozwój dziecka, w tym osobowość twórczą, są zajęcia plastyczne. Podstawą działań plastycznych jest radość, którą daje dziecku tworzenie, dotykanie, manipulowanie, oglądanie, działanie. Ekspresja plastyczna dziecka jest spontaniczna i wynika bezpośrednio z jego przeżyć, spostrzeżeń, wyzwalając wyobraźnię i fantazję”.
Do każdego dziecka powinniśmy podchodzić indywidualnie, nie możemy od każdego dziecka oczekiwać tego samego. Rozwój przebiega nieharmonijnie, nie podlega tzw. normom. L. Wołoszynowa podkreśla zróżnicowanie poziomu ogólnego rozwoju psychicznego dzieci. Zdecydowaną większość stanowią dzieci rozwijające się normalnie i harmonijnie, ale można wyodrębnić grupę dzieci o rozwoju przyspieszonym oraz z odchyleniami w rozwoju psychomotorycznym.

Twórcza aktywność dziecięca i jej rodzaje.

Termin „twórczość” ma wiele znaczeń, opisywany jest różnie przez autorów. Najczęściej definiowana jest w ujęciu szerszym jako „wytwarzanie dzieł sztuki, działalność techniczna, naukowa, społeczna, a także tworzenie samego siebie”, a w ujęciu węższym jako „proces przeżyciowo realistyczny podporządkowany wytworowi, zaś wytwór powstający w tym procesie jest czymś względnie trwałym, istniejącym subiektywnie, nowym i wartościowym”. Według Słownika Pedagogicznego to „proces działania ludzkiego dający nowe i oryginalne wytwory oceniane w danym czasie jako społecznie wartościowe: może przejawiać się w każdej dziedzinie działalności ludzkiej”. S. Popek w książce pt. „Aktywność twórcza dzieci i młodzieży”, powołując się na W. Łukaszewskiego, podaje taktyki działania wychowawczego w przedszkolu i szkole, które stymulują bądź hamują rozwój aktywności twórczej dziecka. Do czynników sprzyjających zaliczamy nagradzanie, kooperację, radość, bezpieczeństwo, oferowanie, zaufanie, aktywność i równość. Czynnikami hamującymi są: karanie, rywalizacja, smutek, zagrożenie, sterowanie, kontrola, pasywność, antagonizmy. Twórczość plastyczna dziecka jest najpowszechniejszym zjawiskiem spontanicznej oraz ekspresyjnej działalności młodego człowieka, łączy w sobie elementy zabawy, nauki oraz pracy. Sprawia dzieciom ogromną satysfakcję i przyjemność w podejmowaniu samodzielnych zadań. W procesie dydaktyczno-wychowawczym konieczne jest stwarzanie warunków do nieskrępowanego poszukiwania, odkrywania, nasycenia otwartością, samodzielnością, aktywnością uczniów. Swobodna ekspresja plastyczna aktywizuje, uczy samodzielności i odpowiedzialności, daje poczucie bezpieczeństwa, wyrabia wrażliwość estetyczną, ambicje, chęć współpracy, uczy krytycyzmu, pozwala pozbyć się negatywnych emocji a nawet pełni funkcję terapeutyczną. Pobudza też rozwój umysłowy i emocjonalny, usprawnia ręce dzieci, stanowi teren ich artystycznych doświadczeń.

Etapy rozwoju twórczości plastycznej dziecka.

Rozwój dziecka pojmuje się jako wypadkową czterech sił: wrodzonych zadatków, wpływów środowiska, świadomej akcji wychowującej i własnej działalności, przy czym świadomej akcji wychowującej przysługuje znaczenie nadrzędne. Mówiąc o twórczości dziecka najczęściej myślimy o jego ekspresji artystycznej. Dziecko w wieku przedszkolnym tworzy spontanicznie, intuicyjnie. Jest otwarte, ciekawe świata i twórcze. Wraz z przyjściem na świat dzieci stają się „małymi twórcami”. Kiedy nasz mały „artysta” trafia do przedszkola lub szkoły podstawowej, to nauczyciel dzięki swojej postawie może rozwijać jego aktywność twórczą. Reakcja otoczenia powoduje, że dzieci zaczynają krytycznie patrzeć na swoje wytwory, porównuje swoje prace z innymi. Zbytnia ingerencja dorosłych powoduje w starszych klasach szkoły podstawowej kryzys twórczy. Dzieci zaczynają wstydzić się swojej spontaniczności wyrażanej w tańcu, śpiewie czy głównie rysunku. Dużo zależy tu od nauczyciela edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, od jego wrażliwości, otwartości, reakcji na wytwory dziecka, stworzenia przez niego odpowiedniej atmosfery twórczej. Dziecko powinno być oceniane za wysiłek włożony w swoją pracę. Aktywność jest warunkiem rozwoju człowieka i prawidłowej regulacji jego stosunków z otoczeniem. Ma ona zawsze pewien kierunek, który pedagogika określa jako cel. Aktywność jednostki mogą wywoływać i ukierunkowywać nie tylko zadania formułowane przez nią samą, ale też zadania stawiane przez otoczenie zewnętrzne. Istota twórczości zawiera się w wytwarzaniu czegoś nowego i wartościowego z punktu widzenia twórcy. Jednak w przypadku twórczej aktywności dziecka chodzi nie tylko o wytwory lecz głównie o zachowania nowe i cenne dla niego samego. I są one istotnym wyznacznikiem postawy twórczej określanej przez R. Glotona i C. Clero jako „dyspozycję do tworzenia, która w stanie potencjalnym istnieje u wszystkich ludzi w każdym wieku i uzależniona jest od środowiska społeczno –kulturalnego. Twórcza aktywność plastyczna, która jest „samodzielną realizacją przez dziecko za pomocą tworzywa plastycznego, wizji świata rzeczywistego widzianego jego oczami, bądź własnego świata wyobraźni. Jest to przeniesienie świata stworzonego w umyśle dziecka do świata plastyki” . Aktywność twórcza to podejmowana chętnie, oparta na własnych pomysłach, świadoma celu osobista działalność plastyczna dziecka tzn. z wewnętrznej motywacji i z pozytywnym zaangażowaniem emocjonalnym, czynności związane z odbiorem, wyrażaniem przeżyć oraz wytwarzaniem dzieł sztuki plastycznej. Rysunek każdego dziecka (nie tylko uzdolnionego) posiada wartość wyjątkową – stanowi plastyczny wyraz jego indywidualnego aktu twórcy.
Najpowszechniejszym zjawiskiem w spontanicznej i ekspresyjnej działalności dzieci jest obok zabawy właśnie twórczość plastyczna. Twórczość ta okazała się ogromnym źródłem wiedzy o życiu psychicznym dziecka, wytwór plastyczny staje się komunikatem a proces twórczy jest ekspresją doświadczanej rzeczywistości. Twórczość plastyczna jest jedną z potrzeb rozwojowych każdego dziecka i regulatorem równowagi emocjonalnej. Praca plastyczna nie musi być wytworem artystycznym, ale jest to proces twórczy, który rozwija i ujawnia cechy osobowości dziecka. Dziecko jest twórcze, ponieważ jego aktywność stanowi potrzebę wyrażania siebie, swoich myśli i przeżyć. Dlatego jego wewnętrzny świat jest możliwy do ujawniania się między innymi poprzez ekspresję plastyczną. Wytwory plastyczne to najbardziej typowa forma ekspresji dziecka już od najmłodszych lat, na których podstawie można zbadać wiek psychiczny i rozwojowy. Aby uruchomić twórczą aktywność dziecka należy pozwolić mu na spontaniczność, gdyż sprzyja to podejmowaniu ryzyka, samokrytycyzmowi, łatwości ekspresji. Twórczość plastyczna wydaje się być jedną z najbardziej dostępnych jednostkom i grupom form aktywności. Zajęcia plastyczne to także ulubiona forma działalności dziecka już od najmłodszych lat. Umożliwiają one odreagowanie napięć, rozwijają twórcze myślenie oraz wyobraźnię jednostki. Kształtują też pamięć wzrokową, zręczność manualną i zdolność przeżywania. Stanowią doskonałe narzędzie diagnostyczne dla nauczyciela. Przede wszystkim dostarczają wiele satysfakcji i zadowolenia z własnego działania samemu twórcy. Dziecko bardzo wcześnie sięga po różne materiały plastyczne pozwalające wyrażać siebie zarówno na płaszczyźnie kartki, jak i w przestrzeni. Rysunki stanowią dokumenty opisujące marzenia, sny, lęki, pragnienia. Swobodne, spontaniczne malowanie, rysowanie, ale też lepienie, rzeźbienie ma ogromne znaczenie dla rozwoju kreatywności dziecka, ale też poczucia sprawstwa i wiary we własne siły. Wychowanie plastyczne pobudza i rozwija umiejętność wypowiadania swojego osobistego stosunku do rzeczywistości, jest też doskonałym polem dla pracy w grupie, narzędziem integrującym zespół. Ważne jest, aby nauczyciel nieustannie zachęcał jednostki i całe grupy do poszukiwania i wypróbowywania nowych metod tworzenia. Twórczość rysunkowa dzieci była przedmiotem wielu badań prowadzonych przez estetykę, psychologię i pedagogikę. W badaniach tych wyróżniono dwie fazy: wcześniejszą i interpretacyjną. Pierwsza wyrażała się odkryciem zjawiska, zgromadziła materiały empiryczne, wskazała tematykę badań, zainteresowała szerszy krąg specjalistów i laików. Z tej fazy powstała druga – interpretacyjna. Wskazała ona dwa kierunki interpretacji sztuki dziecka. Pierwszy wiązał się z dynamiczno – funkcjonalnym pojmowaniem psychiki i akcentował, iż rysunek jest dla dziecka potrzebą funkcjonalną i motoryczną, że dziecko przeżywa radość nie z tego, co rysuje, tylko z tego, że rysuje. Drugi wiązał się z poglądami tzw. psychologii głębi. Traktował on sztukę dziecka jako wyraz psychiki, rysunki dzieci miały określić cechy osobowości ich autorów, inteligencję, temperament, charakter, życie uczuciowe. Miały one również charakter terapeutyczny, ponieważ dziecko wyrażające się w rysunku miało nieświadomie uwalniać się z dręczących, a niemożliwych do jawnego urzeczywistnienia pragnień. Ogólnie rzecz biorąc sztuka dziecka pojmowana jest jako wytwór sił wewnętrznych, rozwijających się spontanicznie i autonomicznie. Inne źródła w procesie twórczości rysunkowej dziecka wyróżniają fazy, które nie są ściśle i sztywno rozgraniczone, ale są kontynuacją tego, co występowało już poprzednio. Nie przebiegają one równomiernie na całym polu twórczości dziecka. Dziecko rozpoczyna swą działalność artystyczną od eksperymentowania właściwości gliny, plasteliny, kredki, farb itd. oraz własnych ruchów powodujących przekształcanie materiału. Dopiero następnym etapem jest chęć przedstawienia czegoś określonego, przeważnie jest to element otoczenia dziecka. Powoli dziecko osiąga możliwość odwzorowania trójwymiarowej i zmiennej rzeczywistości na dwuwymiarowej kartce papieru, zaczyna dostrzegać problemy „najwyższego etapu” dziecięcego rysunku. Rozwiązanie prowadzi do osiągania normalnego poziomu dorosłych.
Twórczość artystyczno – techniczna przejawia się w różnych formach: rysowaniu, malowaniu, modelowaniu, majsterkowaniu i konstruowaniu oraz różnej formie artystycznej ekspresji (śpiew, taniec, próby twórczości literackiej). W działalności tej coraz bardziej zaznaczają się dwie tendencje. Pierwsza to autoekspresyjna i recepcyjna, druga to czynności techniczno – konstrukcyjne. Zaczątki pracy tkwią w działalności techniczno – konstrukcyjnej i w czynnościach samoobsługowych. Stają się one pracą, gdy zaczynają być wykonywane z myślą o użyteczności osiąganych dzięki nim wyników. Jest to kierunek techniczny z przewagą działań manipulacyjno – praktycznych, do których zaliczymy rysowanie,malowanie.
Inną formą twórczości artystycznej jest modelowanie w różnorodnym materiale plastycznym: glinie, plastelinie, gipsie. Modelowanie to zupełnie inna forma działalności niż rysowanie czy malowanie. W wyniku działań dziecka powstaje trójwymiarowy przedmiot przedstawiający coś lub kogoś zgodnie z zamiarem dziecka twórcy. Ta forma ekspresji może mieć duże znaczenie wychowawcze i terapeutyczne. Kolejną formą twórczości jest majsterkowanie, które wyrasta z zabaw konstrukcyjnych i jest ich przedłużeniem. Wiąże się ono z zainteresowaniem budową i funkcjonowaniem oraz zastosowaniami różnych przedmiotów i konstrukcji technicznych. Aktywność plastyczna dziecka jest wynikiem jego naturalnych i rozwojowo uwarunkowanych zdolności oraz umiejętności, czyli jest wpisana w naturalny i rozwojowo uwarunkowany rozwój jego aktywności, świadczący o prawidłowym rozwoju jego struktur poznawczych. Twórczość plastyczna dzieci pojawia się po wypracowaniu przez nie indywidualnego „stylu” w przedstawieniach przedmiotów, wykorzystaniu możliwości ekspresyjnych użytych środków wyrazu plastycznego, czyli poznaniu warsztatu oraz „języka” plastycznego. Spostrzeganie rzeczywistości formuje obraz plastyczny przedmiotu w pracach dziecka. Najwcześniej pojawiającą się w rozwoju dziecka formą działalności plastycznej jest rysunek. Dzieci rysują najwięcej między 3 a 8-9 rokiem życia. W tym okresie wyróżnia się dwie kolejne fazy twórczości rysunkowej. Po pewnym okresie chaotycznego bazgrania zaczynają się w wytworach wyodrębniać podstawowe elementy języka graficznego: punkty i kreski, za pomocą których można przedstawić w rysunku wiele przedmiotów, m.in. schematyczną postać ludzką. Stopniowo z bazgrot wyłaniają się formy przedstawiające, a dziecko zaczyna już je celowo kształtować. Ta faza w rozwoju rysunku to już rysunek schematyczny.

Wybrane techniki w działalności plastycznej dziecka.

Techniki plastyczne, czyli całokształt środków i czynności związanych z twórczością plastyczną oraz wiedza o nich decydują o prawidłowym przebiegu zajęć z dziećmi i ich dobrych rezultatach. Każda technika plastyczna posiada specyficzne właściwości i wymaga od dziecka odpowiednich umiejętności i sprawności oraz określonego sposobu postępowania zarówno nauczyciela jak i dziecka. Wykorzystywanie w pracy pedagogicznej nauczyciela zróżnicowanych technik plastycznych w znacznym stopniu wpływa na wszechstronny rozwój twórczości dziecka, co jest uzależnione od specyficznych dyspozycji, jakie stwarza każda z nich. „Wszystkie podstawowe techniki możliwe do opanowania przez dzieci w danym wieku powinny być stosowane równolegle. Należy dążyć do tego, aby nastąpiła pewna identyfikacja dziecka z materiałem i narzędziem. Stwarza to warunki do samodzielnych prób dzieci w stosowaniu różnych odmian tej samej techniki, równocześnie poszerzając pole ich doświadczeń artystycznych”. Natomiast nowe materiały, tworzywa i narzędzia, szczególny charakter każdej z technik pobudza wyobraźnię młodego człowieka do twórczego działania oraz ekspresji. Techniki plastyczne pełnią ważną rolę w rozwijaniu uzdolnień plastycznych, mają olbrzymią wartość kształcącą. Dobór techniki plastycznej winien być zależny od stopnia rozwoju dziecka, jego sprawności manualnej, poznawczej oraz stopnia zainteresowania. Zróżnicowana technika zyskuje na atrakcyjności, wzbudza szerokie zainteresowanie wśród dzieci, a odpowiednio dobrana przedkłada się na charakter, jakość i efektywność wytworów plastycznych. Techniki plastyczne powinny być dostosowane do możliwości twórczych, samoświadomości dziecka, stopnia wrażliwości, służyć samorealizacji, przynosząc radość i satysfakcję. Techniki plastyczne i ich wykorzystywanie w edukacji wiąże się ze zróżnicowanymi działaniami, prowadzącymi do powstania produktu finalnego, jakim jest praca plastyczna. Dodatkowo aktywność ta zmusza ucznia do podejmowania decyzji odnoszących się do organizowania przestrzeni, planowania działań, łączenia materiałów czy właściwego użycia narzędzi. Różnorodność doświadczeń w zakresie technik plastycznych sprzyja zwiększeniu atrakcyjności działań twórczych i uruchamia wyobraźnię. Rysowanie jest podstawowym zespołem technik plastycznych wykorzystywanych w edukacji przedszkolnej. Najczęściej dzieci sięgają po ołówek lub kredki świecowe (jeśli mają wybór). Szybko przechodzą jednak do rysowania kredkami, ponieważ są zainteresowane barwnością swoich wytworów plastycznych. Obecnie często sięgają również po mazaki ze względu na intensywność kolorów, wyraźne linie, ujmujące kształty i proporcje rysowanych obiektów. Rysowanie kredkami ołówkowymi wyrabia u dziecka umiejętność precyzyjnego rysowania, przygotowuje do nauki pisania. Ważny jest odpowiedni wybór kredek. Najlepsze są kredki grube. Kredki cienkie, często powodują jednak, że dziecko za mocno zaciska na nich rączkę. Kolejna cenna cecha kredek to jakość grafitu. Zbyt twardy powoduje, że dziecko mocniej dociska kredkę do papieru, by uzyskać bardziej intensywny kolor. To może niekorzystnie wpływać na napięcie mięśni, szybciej też męczy się rączka dziecka.
Malowanie, jako forma aktywności plastycznej, jest szczególnie akceptowana przez dzieci w wieku przedszkolnym. W procesie malowania posługujemy się plamą korzystając z dwóch technik malarskich: malowania akwarelą i malowania farbami kryjącymi. W obu przypadkach należy pamiętać, aby cała powierzchnia kartki była zamalowana. Ciekawą formą jest malowanie na mokrym papierze – technika „mokre w mokrym”. Kartkę z bloku rysunkowego należy nawilżyć wodą. Na mokrej powierzchni maluje się akwarelami. Kolory powinny się zlewać i łączyć ze sobą, tworząc jednocześnie ciekawe wzory. Obrazek po wyschnięciu ma delikatne barwy i lekko zaznaczone kontury przedmiotów. Technikę tę można wykorzystać przygotowując papier do wycinanek lub jako tło obrazka. Dzieci chętnie korzystają również z metody stworzonej przez pedagog R. F. Show, tzw. metody malowania dziesięcioma palcami. Techniki kompozycyjne polegają na konstruowaniu czy komponowaniu z określonych materiałów odpowiednich utworów plastycznych, czyli na kartce papieru komponujemy (naklejając) przy wykorzystaniu różnych materiałów określone obiekty, a także relacje między nimi. W zależności od wykorzystanego materiału wyróżniamy: wydzieranki oraz wycinanki z papieru. W wydzierance lub wycinance dziecko używa zazwyczaj papieru kolorowego w różnych odcieniach. Można też użyć kolorowych gazet lub bibuły. W wydzierance dziecko kształci zręczność palców. W wycinance uczy się posługiwania nożyczkami i wycinania kształtów okrągłych, ostrych, kanciastych o różnej wielkości. Wydzierankę lub wycinankę dziecko tworzy przez zestawienie i łączenie kilku elementów w jedną całość lub przez wydarcie, wycięcie od razu określonej formy. Technika ta rozwija uzdolnienia dekoracyjne. Wycinanki rozwijają wyobraźnię, sprawność palców i dłoni, zachęcają do twórczego działania. Kolaż (collage) jest techniką polegającą na komponowaniu obrazów z różnych materiałów i tworzyw naklejanych na płótnie lub papierze. Niektóre fragmenty kolażu można dorysować lub domalować. Kolaż należy uznać za wyjątkowo interesującą technikę, podczas której dzieci wspólnie tworzą z różnych materiałów, takich jak papier, gazeta, słoma, włóczka, glina i tym podobne. Dobierają materiały i zestawiają je ze sobą według własnych koncepcji, tworząc z nich kompozycję, łącząc je nawet z rysunkiem lub malunkiem.
Modelowanie z masy solnej to tania i wdzięczna technika. Można z niej stworzyć przedmioty użytku codziennego, ozdoby i dekoracje. Użyteczność prac ma dla dzieci ogromną wartość. Masę solną wykonujemy z mąki, soli, wody i w zależności od potrzeb suszenia dodać możemy odrobinę kleju do tapet, oleju lub mąki ziemniaczanej. Dzieci wylepiają podobnie jak z gliny, czy też plasteliny. Następnie swoje prace suszą lub wypalają w piecyku. Gotowe wytwory malujemy i utrwalamy lakierem. Modelowanie z masy termoutwardzalnej (modeliny) daje dużo możliwości twórczych. Możemy tworzyć na przykład: figurki, breloki, ozdoby, guziki, mozaiki, obrazki na ścianę, ramki i wiele innych. Wystarczy trochę wyobraźni, by stworzyć dzieło sztuki. Po wykonaniu pracy należy ją wypiec w piekarniku. Jednak najczęściej stosowaną techniką manipulacyjną jest lepienie figurek z plasteliny.

Każda technika wprowadza inne możliwości ekspresyjne, których efektem są oryginalne dzieła.
Wiek przedszkolny to okres, w którym można zaobserwować duże zainteresowanie dzieci zajęciami plastycznymi. Zdaniem S. Popka twórczość plastyczna jest najpowszechniejszym zjawiskiem w spontanicznej i ekspresyjnej działalności dziecka. Literatura i muzyka, a nawet twórcza działalność techniczna nie pełnią tak ogólnych funkcji jak plastyka. Plastyka dziecięca jest autentyczna i prostolinijna. Dzieci odczuwają olbrzymią potrzebę wypowiadania się przez plastykę, towarzyszą im przeżycia wewnętrzne, charakterystyczne dla stopnia rozwoju społeczno-moralnego i umysłowego. Wypowiedzi dziecka są zawsze szczere i spontaniczne, a doznania, które mu towarzyszą, intuicyjnie wyrażane są za pomocą prac plastycznych. Dziecko wypowiada się odruchowo za pomocą znaków, symboli, używając plastyki jak mowy.

Bibliografia:
- Bonar J., Funkcje zadań dydaktycznych e rozwijaniu kompetencji twórczych uczniów, [w:] Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej – społeczne i wychowawcze obszary napięć, red. J. Surzykiewicz, M. Kulesza, Łódź 2010
- Cibor R., Potencjał twórczy dziecka [w:] Dziecko w świecie sztuki, praca zbiorowa pod red. B. Dymara, Kraków 2000
- Cybulska- Piskore J., Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1976
- Dąbek A., Psychologiczne podstawy twórczej aktywności dziecka, Zielona Góra 1988 - Dzionek E., Gmosińska M., Kształtowanie twórczych postaw dzieci pięcio- sześcioletnich, Kraków 2009 - Gierak Cz., Zagadnienia technik plastycznych w edukacji plastycznej. [w:] „Nauczanie Początkowe” 1983, Nr4 - Glotton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1985 - Jąder M., Techniki plastyczne rozwijające wyobraźnię, Kraków 2007 - Kaczmarczyk B., Szafrańska D., Stymulowanie twórczej aktywności muzycznej i plastycznej dzieci sześcioletnich w przedszkolu, [w:]„Kwartalnik Pedagogiczny” 1985, nr 1 - Krasoń K., Sztuka i ekspresja dziecka – w poszukiwaniu sensu tworzenia, „Zeszyt Naukowy Ogólnopolskiego Festiwalu Ekspresji”, Katowice 2003 - Kujawiński J., Rozwijanie aktywności twórczej, Warszawa 1990 - Kwiatkowska M. (red.), Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988 - Lam W., Twórczość przejawem instynktu życia, Gdańsk 1977 - Lowenffeld V., Lambert Brittain W., Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977 - Łapot-Dzierwa K., Małoszowski R., Analiza prac plastycznych dziecka w kontekście języka wypowiedzi plastycznej, [w:] Obszary badań naukowych w edukacji artystycznej, red. W. Sacher, Bielsko-Biała, 2007 - Marciniak T., Problemy wychowania plastycznego, Warszawa 1976 - Murzyn A., Odwaga twórcza jako podstawa wychowania i komunikacji językowej, [w:] Dziecko w świecie sztuki, praca zbiorowa pod red. B. Dymara, Kraków 2000 - Okoń W., Nauczanie problemowe we współczesnej szkole, Warszawa 1975 - Pałka S., Innowacje dydaktyczne jako czynnik aktywności twórczej uczniów, [w:] Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, Warszawa 1969 - Pietrusiński Z., Psychologia sprawnego myślenia, Warszawa 1961 - Popek S., Analiza wartości estetycznych i pozaestetycznych dzieci [w ]: M. Tyszkowa, B. Żurakowski Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dzieci, Warszawa 1988 - Popek S., Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci, Warszawa 1985 - Popek S., Wstęp - Twórczość jako strategia rozwoju, [w:] Twórczość w procesie rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży, red. S. Popek, Lublin 1982 - Przetacznikowa M., Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa 1967 - Rudniański J., Homo cogitans. O myśleniu twórczym i kryteriach wartości, Warszawa 1981 - Semenowicz H. Pedagogika Celestyna Freineta, [w:] Pedagogika Freineta na dziś, red. A, Kargulowa, B. Kollek, Jelenia Góra 1992 - Stojak G., Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole. Edukacyjne aspekty wychowania przez sztukę w kształceniu nauczycieli plastyki, Kraków 2007 - Suchodolski B., Problemy wychowania w cywilizacji nowoczesnej, Warszawa 1974 - Szmidt K.J., Pedagogika twórczości, Gdańsk 2007 - Szmidt K. J., Systemowe teorie twórczości i ich pedagogiczne implikacje, [w:] Twórczość w teorii i praktyce, red. S. Popek i in., Lublin 2004 - Trojanowska A., Problemy twórczości artystycznej dziecka, [w:] „Plastyka w szkole”, 1975 nr 4 - Tyszkowa M., Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1990 - Uszyńska – Jarmoc J., Twórcza aktywność dziecka, teoria - rzeczywistość-perspektywy rozwoju, Białystok 2003 - Zborowski J., Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, Warszawa 1986 - Zbrzeźna C., Przybyszewska-Pietrasiak A., Nadolska G., Praca z uczniem zdolnym na zajęciach z przedmiotów artystycznych. Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 2014 - Zwolińska E.A., Edukacja kreatywna, Bydgoszcz 2005