Metody i techniki pracy z dziećmi w wieku wczesnoszkolnym

Skuteczny proces dydaktyczny zależy od właściwego doboru metod i technik
nauczania. Wiek XX to niespotykany rozwój coraz to nowych metod uczenia języków obcych. Należy jednak pamiętać, że tylko niektóre mogą być wykorzystane do uczenia małych dzieci.
Jerzy Brzeziński sugeruje metodę bezpośrednią, która winna leżeć u
podstaw nauczania dzieci, czyli pracę nad konkretnym tekstem bez wyjaśniania
gramatyki. Najlepiej jeśli nauczyciel będzie używał podczas lekcji
wyłącznie języka obcego, nawet jeśli istnieje obawa początkowego
niezrozumienia tekstu. Jest to bowiem sposób na naturalne ćwiczenia sprawności
słuchania. Prawidłowa reakcja dzieci pozwala ocenić stopień zrozumienia
wypowiedzi nauczyciela. Ta znana od starożytności metoda zwana jest inaczej metodą konwencjonalną. (Brzeziński, 1987) Znaną również metodą tradycyjną
jest metoda gramatyczno-tłumaczeniowa, mało lub wcale nieprzydatna w pracy z
małymi dziećmi. Kolejną jest metoda audiolingwalna, gdzie nawyki językowe
wykształca się poprzez mechaniczne powtarzanie, zapamiętywanie i
utrwalanie ćwiczonego materiału oraz metoda kognitywna, która podkreśla, że
język musi mieć charakter twórczy. Hanna Komorowska podnosi, że "rozumiemy
też i umiemy budować zdania, których nigdy przedtem nie słyszeliśmy, nie
powtarzaliśmy, nie zapamiętywaliśmy. Posługiwanie się językiem nie jest
więc nawykowe, lecz innowacyjne, a zdolność opanowania języka jest
człowiekowi wrodzona." (Komorowska, 2002: 23)
Cechy charakteryzujące dziecko 7-10 letnie warunkują wybór metody
nauczania.
Metodycy przypominają, że uczeń w tym wieku:
• szybko uczy się i szybko zapomina;
• potrzebuje aktywności całego ciała, a doświadczenia sensoryczne są najważniejsze;
• jest żywy i ruchliwy, szybko nudzi się i zniechęca;
• jest egocentryczny, lubi zajmować się tym, co jest mu najbliższe,
lubi pracować indywidualnie, choć praca w grupie daje mu dużą
satysfakcję, poczucie sukcesu;
• ma silną potrzebę bezpieczeństwa;
• jest wrażliwy na krytykę;
• lubi fantazjować, miesza fikcje i fakty;
• posiada naturalną ciekawość poznawczą.
Podążając powyższym tokiem myślenia za autorkami "Programu nauczania języka angielskiego dla klas I - III szkoły podstawowej", winniśmy sięgnąć po metody niekonwencjonalne.
Metoda reagowania całym ciałem /Total Physical Response - TPRI opiera się
na założeniu, iż zapamiętywaniu materiału sprzyja ruch fizyczny. Jest
ona wykorzystywana wszechstronnie w nauczaniu małych dzieci. Praktycznie
każda piosenka, tekst, chanty, mogą być ilustrowane pracą całego ciała.
Zrozumieniu polecenia towarzyszy prawidłowa reakcja fizyczna. Ponadto
sprzymierzeńcem w nauce tą metodą jest relaks i zabawa.
Metoda naturalna /The Natural Approachl tworzy sytuacje, gdzie sens
wypowiedzi nauczyciela jest zrozumiały dla dzieci, gdyż tkwi ono w pewnej
naturalnej sytuacji. Dziecko podąża za nauczycielem, przysłuchuje się prostemu
językowi, powtarza i zapamiętuje. Metoda ta eliminuje stres, pomija
popełnianie błędów.
Kolejną używaną metodą w wieku wczesnoszkolnym jest sugestopedia
(Suggetopedia), kładąca nacisk na emocjonalną stronę nauczania. Muzyka, wygodne meble, poczucie komfortu, kameralna sytuacja ma stwarzać poczucie
bezpieczeństwa, budzić rezerwy umysłowe, rytmizować oddech, krążenie. Mając na
uwadze kondycję polskiej szkoły, jest ona mało realna w realizacji.
Istnieją jeszcze metody niekonwencjonalne, niewykorzystywane w pracy z
małymi dziećmi, jak The Silent Way i Counseling Language Learning. (Komorowska, 2002)
Większość opracowań metodycznych wskazuje wyłącznie metodę TPR i
techniki ją wspierające jako skuteczne w nauczaniu małych dzieci. Takiego
zdania jest Sarah Phillips w książce Young Learners (Phillips, 1993) oraz
Venessa Relly i Sheila M. Ward w książce Very Young Learners. (Reilly, Ward,
1997) Autorki podręcznika "English for Primary Teachers" ¬Mary Slattery i
Jane Willis szczegółowo analizują sposoby efektywnego dotarcia do dzieci w
wieku młodszym szkolnym. Metodą ich zdaniem najlepszą jest metoda TPR, a
poszczególne umiejętności rozwijają, stosując techniki - jak na przykład
w słuchaniu - dawanie instrukcji w języku angielskim, słuchanie i
identyfikowanie, wystawianie, przedstawianie, wykorzystanie gier i zabaw.
Wyszczególniają one także słuchanie z działaniem, np. posłuchaj - narysuj,
pokoloruj, wykonaj itd. Umiejętność mówienia kształtujemy, używając, tzw.
classroom language, powtarzając, tzw. chunks chunks, używając rymowanek,
piosenek, ćwicząc nowe słownictwo, grając w gry słownikowe, poświęcając
czas na wymowę, intonację akcent. Czytanie to trudna umiejętność,
należy wprowadzać ją powoli, lecz systematycznie. Początkowo dzieci dopasowują
dźwięk usłyszany z literą, wyrazem, zdaniem. Przystępując do czytania
tekstów, winny być przygotowane przez, tzw. pre - reading activities, aby
świadomie korzystać z tekstu, a następnie dokonywać próby jego
podsumowania. Małym dzieciom najlepiej czytać bajki, komiksy, historyjki obrazkowe poparte ilustracją. Nauczanie pisania winny rozpocząć ćwiczenia z alfabetem i odwzorowywanie liter następnie wyrazów i fraz. (Slattery, Willis, 2001)
Należy pamiętać, że system języka ojczystego jest inny niż języka
angielskiego i dzieci mogą napotkać na trudności w różnicowaniu wymowy i
zapisu. Nauka pisania i utrwalanie tego nawyku najlepiej udaje się, gdy
zastosujemy zabawy, gry, krzyżówki, rozsypanki językowe, czy pisanie liścików,
instrukcji, przepisów, wykonywanie projektów.
Ewa Przeździecka stosuje w doborze technik prostą zasadę - nie nudzić,
to znaczy dobierać takie techniki pracy, które są lubiane przez dzieci. I
tak proponuje wykorzystać kasety audio i video, komputer, historyjki,
komiksy, dyktanda, rysowanie czy kolorowanie, opowiadania, bajki, a do nich
ilustracje, lalki, rekwizyty. Jej zdaniem należy wykorzystać elementy dramy,
inscenizacje, zabawy w teatr, wplatać często piosenkę, rymowankę, zagadki, rebusy, bingo, krzyżówki, a nawet zadania matematyczne. Lekcja będzie ciekawsza, gdy powiążemy ją z ruchem /wspomniana metoda TPR/ oraz pracą projektową jak wyklejanki, plakaty, rzeźba z plasteliny, albumy, karty itp. (Przeździecka, 2002: 19)
Nad wyraz szczegółowo zagadnienie technik nauczania traktuje Hanna
Komorowska. Opisuje ona kilkadziesiąt technik podzielonych według tego, czego chcemy nauczyć, czyli słownictwa, pisania, wymowy, pracy z tekstem, gramatyki,
rozumienia ze słuchu, czytania, pisania, komunikacji. (Komorowska, 2002) Nie
wszystkie z wyżej wymienionych technik mogą być zastosowane w pracy z małymi
dziećmi. Ich różnorodność pozwala jednak na dokonanie dobrego wyboru i
ciekawe zaplanowanie lekcji.
Zagadnienie technik nauczania podejmuje każdy z wydanych i zatwierdzonych
przez Ministerstwo Edukacji Narodowej programów nauczania dla klas I - III
szkoły podstawowej.
Program napisany przez M. Szpotowicz i M. Szulc - Kurpaską dla wydawnictwa
OUP dzieli techniki nauczania w sposób już znany na: uczące słownictwa
(plansze, plakaty, słowniczki, flashcards, czytanki, bajki, gry pamięciowe),
wymowy (powtarzanie, śpiewanie, rymowanie), gramatyki (powtarzanie stałych
wyrażeń, rozsypanki, stymulowanie obrazkiem), słuchania (słuchanie i
wykonywanie poleceń, słuchanie tekstów, wyszukiwanie informacji, zrozumienie
sensu, przewidywanie treści), mówienia (powtarzanie, zadawanie pytań,
używanie stałych zwrotów, opowiadanie o sobie, opis, historyjka, bajka),
czytania (odczytywanie na głos wyrazów, tekstów, odgrywanie dialogów, ciche
czytanie), pisania (pisanie po śladzie, literowanie słów, przepisywanie,
podpisywanie, uzupełnianie luk, pisanie krótkich tekstów). Ciekawe i
nowatorskie są techniki rozwijające umiejętność samodzielnego uczenia się,
mające wyrobić nawyk samokształcenia.
Wymieniana jest tutaj technika zakładania i prowadzenia słowniczków,
wzajemnej samooceny ćwiczeń, przepytywania ze słówek, korzystania ze
słowników obrazkowych, samodzielnego czytania książeczek, tzw. readersów, czy
korzystania z dodatkowych materiałów przekazywanych przez nauczyciela
dzieciom. (Szpotowicz, Szulc, Kurpaska, 2002)
Program nauczania Wydawnictwa Szkolnego PWN napisany przez A. Wieczorek i E.
Skibę podkreśla, iż winniśmy dokonywać zróżnicowania metod i technik w
poszczególnych klasach, ponadto planować skrupulatnie lekcje, nauczyć przez
zabawę, wykorzystując właściwe ku temu techniki. Wymienione są tutaj
podobne techniki wspierające rozumienie mowy i mówienia, tekstu pisanego i
czytanego oraz pamięciowego, opanowania zwrotów i słówek. Charakterystyczne
jest to, że szczegółowe techniki to przede wszystkim zabawy i gry, co
odróżnia wyżej wymieniony program od innych. (Wieczorek, Skiba, 1999)
Ciekawe i nowatorskie podejście do problemu nauczania dzieci w wieku
wczesnoszkolnym prezentuje program nauczania języka angielskiego wydawnictwa
Longman, napisany przez E. Lewandowską i B. Maciszewską. Pojawia się tutaj
podział nie na znane już wcześniej techniki, lecz na naukę przez piosenkę,
naukę przez działanie, naukę przez projekty, techniki teatralne, techniki
multimedialne. Najwięcej uwagi autorki poświęcają nauce przez zabawę,
czyli grom i zabawom językowym, dokonując ich szczegółowego podziału.
(Lewandowska, Maciszewska, 2000)
Należy przyjąć, że ze względu na wiek dzieci, nauczanie w początkowym
etapie odbywa się prawie wyłącznie w trakcie gier i zabaw, ponieważ
posiadają one niepodważalnie wiele walorów dających możliwość prawidłowego
i ciekawego nauczania języka angielskiego. Gry i zabawy:
- wnoszą na lekcję element współzawodnictwa. Dzieci uwielbiają brać
udział w różnorodnych konkurencjach, kibicować zwycięzcom, wspierać
przegranych. Należy więc te naturalne predyspozycje wykorzystać na lekcjach
języków obcych.
- motywują do nauki. To znaczy, jeśli uczę się na lekcji, to posiadam
pewne wiadomości, jestem w stanie brać udział w zabawie, stawić czoło
wyzwaniu.
- wprowadzają element humoru, beztroską wesołą atmosferę. Dzieci
bawiąc się, zapominają o dzielących je barierach /np. braku umiejętności
mówienia w języku angielskim/, zaś brak
stresującej sytuacji i rola nauczyciela doradcy w grze, a nie
wymagającego autorytetu pozwala budować dzieciom poczucie własnej wartości.
- ułatwiają wprowadzenie późniejszych umów klasowych, czyli
obowiązujących zasad zachowania i wypowiadania się podczas lekcji, wskazując jasne zasad postępowania oraz czekania na tzw. "własną kolejkę".
- umożliwiają nabywanie doświadczeń. Korygowanie własnych błędów
odbywa się w drodze naśladowania współgrających, nośnikiem wiedzy w tym przypadku jest kolega, a nie nauczyciel.
- umożliwiają ruch niezbędny dzieciom podczas lekcji czy zajęć
przedszkolnych, który wspomaga naukę, niweluje stres i bariery językowe.
- dają poczucie bezpieczeństwa, współpracując w grach z osobą przychylną i lubianą, często przyjacielem.
- mają walor uniwersalności, mogą być wykorzystane w dowolnym
kontekście i tematyce, a sprawny nauczyciel dostosuje znaną grę do nowej sytuacji.
- mogą być wspaniałym środkiem do zdiagnozowania, jaką wiedzę posiada
uczeń, dokonania korekt w nauczaniu i wyciągnięcia wniosków.
Gry i zabawy językowe, jakkolwiek są ważnym elementem lekcji dzieci
przedszkolnych i młodszych szkolnych, nie stanowią jednakże jedynego sposobu
realizacji procesu nauczania. Dlatego ich użycie winno odbywać się z
zachowaniem właściwych proporcji, ich dobór zaś winien być nieprzypadkowy, tak
by lekcja nie sprawiała wrażenia permanentnej zabawy bez wyraźnego celu.
Przede wszystkim doświadczony nauczyciel celowo i umiejętnie wplata je w
program nauczania i szczegółowy rozkład materiału, planując z góry pracę
na dany rok szkolny i pamiętając, aby formę aktywności dziecka dobierać
zależnie od podręcznika, umiejętności i wiedzy dzieci, tematyki, którą
proponuje. Należy pamiętać także, iż gra czy zabawa językowa może
służyć do wprowadzania materiału, utrwalania go lub pełnić rolę "przerywnika"
niezwiązanego z lekcją. Jednocześnie jednak jest ważnym czynnikiem
ułatwiającym skupienie uwagi, dyscyplinującym uczniów, pomagającym w
prowadzeniu lekcji.
Zamykając powyższe rozważania, należy podkreślić, iż dzieci w kształceniu zintegrowanym wymagają specyficznych metod i technik nauczania. Przy ich doborze nauczyciel winien kierować się uzyskaniem jak najlepszych efektów pracy dydaktycznej, nie zapominając o dobrej zabawie dzieci i satysfakcji rodziców.

BIBLIOGRAFIA
1.Brzeziński J. (1987), Nauczanie języków obcych dzieci, Warszawa, WSiP.
2.Komorowska H. (2002), Metodyka nauczania języków obcych, Warszawa, Fraszka Edukacyjna.
3.Lewandowska E. Maciszewska B. (2000), Program nauczania języka
angielskiego klasy I - III szkoły podstawowej, Warszawa, Longman.
4.Phillips S. (1993), Young Learners, Oxford, Oxford University Press.
5.Przeździecka E., Po pierwsze nie nudzić (się) czyli Young Learners
Hits. Języki obce w szkole, Nauczanie wczesno szkolne (6/2000), Warszawa, Wydawnictwo CODN.
6.Reilly V. Ward S. M. (1997), Very Young Learners, Oxford, Oxford
University Press.