Specyficzne trudności w uczeniu się - przyczyny powstawania

Etiologia trudności w uczeniu się jest złożona i bardzo zróżnicowana. Często wiele czynników występujących jednoczenie powoduje owe trudności, a w przypadku dużej grupy dzieci etiologia jest nieznana.

Pomimo tak dużej niejasności podejmowane są próby kategoryzowania przyczyn trudności w uczeniu się. Najczęście ujmuje się je w trzy grupy:
1) przyczyny genetyczne (najstarsza koncepcja):
- dziedziczenie: 20 - 30% dyslektyków (dysleksja rozwojowa)

W rodzinach z symptomem trudności w uczeniu się rodzi sie trzykrotnie więcej dzieci z podobnymi problemami (Yule i Rutter), zostało to potwierdzone w latach 80 przez Deckera i DeFriesa, ze wskazaniem, że trudności w uczeniu się wyraźniej występuja w męskich liniach tych rodzin.
Badania jednak nie wskazują konkretnego aspektu trudności w uczeniu się uwarunkowanego genetycznie.
2) przyczyny organiczne i biologiczne:

Podział ze względu na a) rodzaj czynnika i b) czas, w którym ów czynnik działał
a) ze względu na rodzaj czynnika:
- minimalne dysfunkcje mózgu
minimalna dysfunkcja mózgu (minimal brain dysfunction - MBD) - termin stosowany powszechnie dla wyjaśnienia różnorodnych, o niezbyt dużym stopniu nasielenia nieprawidłowości w rozwoju i zachowaniu dziecka.
Niektórzy badacze sa zdecydowanie przekonani, że to właśnie owe minimalne dysfunkcje sa podstawową przyczyna trudności w uczeniu się.
Ponieważ nie zawsze można je stwierdzić w diagnozie medycznej, często opisywane są na podstawie wskaźników behawioralnych lub na podstawie podobieństwa objawów to tych jakie mają dzieci z rozpoznaniem uszkodzeń mózgu:
wskaźniki miękkie (soft): np. opóźnienie rozwoju ruchowego, niezgrabność ruchowa, lateralizacja mieszana - nieustalona, krzyżowa;
wskaźniki twarde (hard): objawy neurologiczne, określane też mianem granicznych (“borderline” MBD)
Termin minimalna dysfunkcja mózgu używany jest najczęściej przez neurologów i psychiatrów, ale obserwuje się jego nadużywanie w ustaleniu etiologi trudności w uczeniu się oraz może kształtować niewłasciwe oczekiwania i postawy wobec dziecka (mikrouszkodzenia mózgu, minimalne zniekształcenia, minimalne dysfunkcje (Selikowitz) - określenie mikro i minimalne wskazuje na to, że zakłada się istnienie tych uszkodzeń, a le nie można ich stwierdzić na podstawie badania np. tomografem komputerowym czy rezonansem magnetycznym (nie ma możliwości obejrzenia pojedynczych komórek nerwowych).
- zaburzenia biochemiczne - tutaj głównie wymienia się:
braki witaminowe - prowadzą do ogólnej astenizacji (osłabienia) dziecka, a więc także systemu nerwowego (nie jest to jednak potwierdzone - stosowanie terapi witaminowych nie polepszyło osiągnięć szkolnych)
alergie pokarmowe - najczęściej są przyczyną występowania nadpobudliwości psychoruchowej, która jest uważana za ogniwo pośrednie pomiędzy alergią a trudnościami w nauce.
Prowadzone badania potwierdziły tę hipotezę. Eliminacja z diety dziecka środków barwiących, konserwujących, przedłużających trwalość, oraz owoców i warzyw z dużą ilością naturalnych salicydów
- opóźnienia w procesie dojrzewania struktur korowych (wg H.Spionek - “zaburzenia rytmu rozwoju”)
wolniejsze i nierównomierne tempo rozwoju, nieprawidłowości w przebiegu funkcji percepcyjnych - charakterystyczne dla 5 - 40% dzieci w wieku przedszkolnym z przeciętnym i ponadprzeciętnym poziomem inteligencji.
odchylenia te jednak nie oznaczają uszkodzeń w anatomicznej strukturze tkanki nerwowej czy ograniczeń w potencjale rozwojowym, a dotyczyć mogą:
- analizy i syntezy wzrokowej,
- analizy i syntezy słuchowej (H.Spionek stwierdziła zaburzenia analizatora słuchowego u 91% uczniów majacych trudności w naucze czytania i pisania. Problem polega na uszkodzeniu części skroniowej tzw. Drugorzędowego pola jądra analizatora, które nie wpływa na obnizenie ostrości słuchu, ale wywołuje trudności w różnicowaniu poszczególnych fonemów, co z kolei powoduje zaburzenia w czytaniu i pisaniu);
- funkcji językowych, - 50% dzieci z zaburzeniami mowy wykazuje trudności w nauce.
- motoryki,
- współdziałania czyli integracji w/w procesów,
- pamięci wzrokowej, słuchowej, ruchowej,
- lateralizacji (przewagi stronnej ciała) - wg S.Ortona główny problem polega na niezdolności do kształtowania się dominacji jednorodnej – jednej lub drugiej półkuli.
- orientacji w schemacie ciała, kierunkach i przestrzeni.
Ponieważ opóźnienia te dotyczą wąskiego zakresu i odnosza się go funkcji elementarnych, H.Spionek nazwała je “fragmentarycznymi deficytami rozwoju”. Są one przyczyną specyficznych trudności w nauce zwanych dysleksją i dysgrafią

Koncepcja hormonalna - wiąże przyczynę dysleksji z niedokształceniem struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu tzn. zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej. Czynnikiem patogennym jest nadprodukcja testosteronu-hormonu męskiego w okresie prenatalnym. Stwierdza się, że dysleksja występuje cztery razy częściej u chłopców, niż u dziewcząt.

Koncepcja psychodysleksji - upatrująca przyczynę w zaburzeniach funkcjonalnych centralnego układu nerwowego, podłożem których są zaburzenia emocjonalne. Czynników patogennych upatruje się w tej koncepcji w urazach psychicznych i stresach. Słabą stroną tej koncepcji jest brak jednoznacznej odpowiedzi, czy dysleksja jest skutkiem zaburzeń emocjonalnych, czy też ich przyczyną. W tej grupie wyróżnia się dzieci nadpobudliwe i zahamowane.

Dysfunkcja myślenia - można wyróżnić co najmniej dwa poziomy myślenia:
- myślenie konkretne, obrazowo-ruchowe, praktyczne
- myślenie abstrakcyjno-logiczne, które dokonuje się za pomocą języka.
W myśleniu abstrakcyjno-logicznym wyróżnia się kilka podstawowych operacji:
porównywanie, analiza i synteza, abstrahowanie i uogólnianie.

Wiele dzieci ma problemy z dokonywaniem analizy i syntezy. Ujawnia się to w procesie czytania oraz w matematyce, szczególnie w rozwiązywaniu zadań z treścią.

b) szkodliwe czynniki uddziałujące na dziecko:
- przed jego urodzeniem
zanieczyszczenia powietrza substancjami chemicznymi (nadmierna emisja pyłów, gazów; kwaśne deszcze)
zanieczyszczenia wody (do picia i do mycia)
zanieczyszczenie żywności spowodowane środkami konserwującymi i uzdatniającymi, nadmierne stosowanie środków ochrony roślin, nawozów, reakcje chemiczne z opakowaniami (np. Puszki)
częsty kontakt z promieniowaniem radioaktywnym, silnym polem magnetycznym (linie wysokiego napięcia), falami elektromagnetycznymi o niskiej częstotliwości drgań
złe odżywianie się matki
nadużywanie alkoholu, palenie papierosów czy przebywanie wśród osób palących
choroby matki (różyczka, grypa, inne wirusowe)
przyjmowanie niektórych leków w czasie ciaży, a także przed poczęciem
nieprawidłowy przebieg ciąży (np. Krwawienie, złe usadowienie łożyska w macicy, zatrucie ciążowe)
niezgodność tzw. czynnika RH
- w czasie porodu:
długi, trudny poród wiążący się z niedotlenieniem mózgu dziecka
zbyt szybki poród, narażający mózg i cały organizm dziecka na zbyt gwałtowną zmianę ciśnienia
różnego typu uciski na czaszkę, także spowodowane nzrzędziem używanym podczas porodu
dużo wcześniejsze urodzenie się
- w okresie po narodzinach, czyli czynniki fizyczne związane z warunkami życia dziecka:
okresowe niedotlenienie
wysoka temperatura w pierwszych miesiącach życia
silne urazy głowy spowodowane upadkiem lub uderzeniem
zapalenie opon mózgowych
zatrucie ołowiem
zatrucie spowodowane niektórymi lekami
niedożywienie dziecka, szczególnie poważne deficytyniektorych skłądników pokarmowych (białka, witaminy)
czynniki związane ze skażeniem środowiska
Czynniki te mogą powodować:
a) mikrouszkodzenia układu nerwowego
b) słabszą kondycję somatyczną – dziecko jest delikatniejsze pod względem fizycznym i psychicznym; wykazuje mniejszą odporność, często choruje, wolniej się uczy

3) przyczyny społeczne – uwarunkowania wychowawcze:
wiążą się zwykle z jakością opieki i oddziaływań wychowawczych na dziecko w środowisku rodzinnym, przedszkolnym i szkolnym:
brak ciepła rodzinnego, brak form okazywania uczuć albo formy nieadekwatne, ograniczenie swobody poznawczej, hamowanie naturalnej ruchliwości i ciekawości, wyręczanie dziecka, ograniczanie jego samodzielności, zbyt wysokie wymagania i rygoryzm albo obojętność i niewrażliwość na potrzeby pychiczne; brak stymulacji rozwoju lub zbyt silna stymulacja, itp.
U Obuchowskiej czynniki te podzielone są na trzy grupy:
1) stawianie dziecku zbyt wysokich wymagań, rygoryzm, surowość, perfekcjonizm
2) nadopiekuńczość, nadtroskliwość
3) ignorowanie dziecka, obojętność na jego psychiczne problemy

Aktualnie twierdzi się, że dysleksja, dysortografia i dysgrafia nie powstają wyłącznie
w wyniku działania czynników jednorodnych. Obok uwarunkowań organicznych zaburzenia
te mogą być wywołane innymi czynnikami, ze względną przewagą jednych czynników nad drugimi, zarówno o pochodzeniu genetycznym, jak i organicznym. Mogą przy tym
współistnieć także inne przyczyny. Zbliżenie tych stanowisk może doprowadzić do
ujednolicenia poglądów odnośnie etiologii zaburzeń oraz sposobów ich przezwyciężania.
Marta Bogdanowicz (1985, s.43) prezentuje w tej sprawie stanowisko polietiologiczne
zgodnie z którym zaburzenia te „mogą być skutkiem oddziaływania różnego rodzaju
czynników patogennych. Zazwyczaj zaburzenia rozwoju są warunkowane splotem przyczyn
biologicznych i społecznych. Powiązania te bywają bardzo złożone, a patomechanizm
zaburzeń trudny do rozszyfrowania”.

Dzieci z trudnościami w uczeniu się A.Brzezińska (Obuchowska “Dzieci niepełnosprawne ...”) nazywa “Dziećmi z pogranicza normy”. Nie są one upośledzone umysłowo ani nawet intelektualnie opóźnione w rozwoju. Są natomiast dziećmi nieco wolniej a przede wszystkim inaczej rozwijającymi się.

Bibliografia:
Pedagogika specjalna, (red.) Władysław Dykcik, Poznań 2005
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, (red.) Irena Obuchowska, Warszawa 1991
Mark Selikowitz Dysleksja, Warszawa 1999
Zofia Sękowska Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 2001