Socjoterapia

1. Pojęcie socjoterapii

Pojęcie socjoterapia (łac.socius- towarzysz, ang.societherapy) najwcześniej pojawiła się w psychiatrii gdzie było rozumiane jako ,,metoda, która stawia sobie za zadanie niedopuszczenie do wyizolowania chorego z życia, a jeśli do tego już doszło, włączenie go do tego życia z powrotem, uwzględniając i wykorzystując do tego celu wszystkie czynniki socjalne (Jagieła za Bardaszko- Łyskowską 2007) Zgodnie ze Słownikiem psychologicznym ,,socjoterapia to organizowanie środowiska społecznego pacjenta w tym kierunku, by w możliwie dużym stopniu sprzyjało wyzdrowieniu i utrzymaniu zdrowia psychicznego (1979). Natomiast w Słowniku pedagogicznym pisze się, że ,,socjoterapia jest jednym ze sposobów łagodzenia lub eliminowania negatywnych norm i obyczajów w zachowaniach społecznych bądź społecznie niepożądanych”(1984). Mała encyklopedia medycyny rozumie socjoterapię jako ,,zbiór metod socjotechnicznych, polegających na różnorodnych zabiegach korektywnych w stosunku do grupy. Socjoterapia zajmuje się przede wszystkim grupą, w odróżnieniu od psychoterapii, która głównie zajmuje się jednostką” (1987). Współczesne podejście do socjoterapii zawiera prawie wszystkie elementy zawarte w powyższych definicjach. Sawicka stwierdza, że ,,przez socjoterapię możemy rozumieć metodę leczenia zaburzeń zachowania i niektórych zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży w toku spotkań grupowych.” (1999) i że jest ona formą pomocy psychologicznej dla dzieci i młodzieży, która stanowi formę pośrednią pomiędzy psychoterapią a psychoedukacją i treningiem interpersonalnym.

2. Istota socjoterapii

W kręgu zainteresowań socjoterapii pozostają dzieci z problemami szkolnymi, które spowodowane są deficytami parcjalnymi co w efekcie jest przyczyną ich problemów z zachowaniem, dzieci nadpobudliwe, dzieci z problemami w nauce spowodowane ze względu na opóźnienia szkolne i zaniedbania dydaktyczne ora uczniowie agresywni , wyrzucający szkody swoim zachowaniem (Jagieła 2007). W odróżnieniu od psychoterapii, celem socjoterapii jest nie tylko leczenie dzieci z zaburzeniami zachowania, nadpobudliwości i zahamowań, niektórych zaburzeń emocjonalnych ale także przyświecają jej cele edukacyjne i rozwojowe (Sawicka 1999). U podłoża wielu zaburzeń nie akceptowanych społecznie tkwią czynniki środowiskowe. Wiele z tych dzieci rosną w warunkach niekorzystnych, gdzie istnieje problem uzależnienia, przestępczości, psychologiczne lub społeczne niedostosowanie rodziców czy chociażby złe relacje rodziców z dziećmi. Warunki te wpływają na rozwój osobisty i społeczny dzieci i dlatego zadaniem socjoterapii jest wspomaganie ich w tym rozwoju.
Wspomaganie rozwoju dzieci podczas zajęć socjoterapeutycznych odbywa się między innymi poprzez realizację celów edukacyjnych. Cele edukacyjne polegają na poznawaniu przez grupę dzieci różnych zagadnień, które pomagają im sprawniej funkcjonować społecznie i rozwiązywać różne problemy. Takimi celami może być uczenie się rozpoznawania emocji, rozpoznawania mechanizmów uzależnienia, dostarczanie informacji na temat chorób społecznych czy zdobycie nowych umiejętności jak uczenie się technik pracy umysłowej, uczenie pełnienia różnych ról społecznych , rozwiązywania konfliktów. Cele edukacyjne dostarczają dzieciom wiedzy o sobie i innych ludziach oraz proces rozumienia mechanizmów społecznych co chroni je przed kolejnymi urazami psychicznymi.
Również cele rozwojowe wspomagają rozwój dzieci i młodzieży. Cele te są ściśle związane z wiekiem uczestników i ich potrzebami w danym momencie rozwoju. U dzieci w okresie wczesnoszkolnym najważniejsza jest potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, potrzeba zdobywania wiedzy, twórczości , wsparcia ze strony dorosłych, potrzeba przebywania w gronie rówieśników. W okresie dorastania dominują natomiast potrzeba wyrażania siebie poprzez różne formy jak literacka, marzenia, wyobrażenia, potrzeb aprobaty społecznej i autonomii, intymności, niezależności i przynależności społecznej oraz aktywności społecznej. Tematyka zajęć może być osadzona wokół takich zagadnień, jak rodzina, miłość, przyjaźń, pomoc w domu, czas wolny w zależności od wieku i preferencji uczestników oraz od ich rozwoju osobistego, społecznego i moralnego (Sobolewska 1993).
Jednak istotą zajęć socjoterapeutycznych jest realizacja celów terapeutycznych. W terapeutycznym podejściu do korekty zachowań bez względu na przyczynę interwencji uważa się, że trudne zachowanie dzieci i młodzieży mają tło psychiczne. Dzieci, które doświadczyły przemocy fizycznej i psychicznej mają najczęściej wypaczony obraz własnej osoby. Często myślą, że są gorsze od innych, więc muszą być silne aby coś znaczyć. Uważają, że świat jest okrutny i zły, nie jestem ważny dla dorosłych i nikt mnie nie kocha. Zajęcia socjoterapeutyczne mają dostarczać takich sytuacji społecznych, które mają charakter doświadczeń korekcyjnych przeciwstawnych do doświadczeń urazowych oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne. Podczas zajęć należy również umożliwić odreagowanie napięć i negatywnych emocji oraz pomóc w uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych. Proces terapeutyczny nie polega na ponownym przeżywaniu traumatycznych zdarzeń ale ich rozładowaniu oraz doświadczaniu wielu emocji pozytywnych (Strzemieczny 1988) W ten sposób stany takie jak nieufność, wrogość, przygaszenie zniechęcenie, smutek można likwidować poprzez dostarczanie nowych, pozytywnych przeżyć ( Sawicka za Han- Ilgiewicz 1998). Gromadzenie nowych doświadczeń o charakterze pozytywnym może likwidować wpływ doświadczeń negatywnych wpływających na funkcjonowanie społeczne i stan psychiczny dzieci i młodzieży (Sawicka 1998). Chodzi o to aby zajęcia socjoterapeutyczne były okazją do poznania samego siebie, wypróbowania nowych sposobów zachowań i nabycia umiejętności interpersonalnych, jak asertywność, umiejętność podejmowania decyzji, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, poszukiwanie wsparcia pomocy.

2. Struktura zajęć socjoterapeutycznych

Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowany (Sawicka, 1998). Każde zajęcia grupowe mają swój cel szczegółowy, który jest podporządkowany celowi głównemu oraz rodzaje aktywności pomagające w osiągnięciu zamierzonych celów. Cały cykl spotkań oraz każde spotkanie tworzą dynamiczną całość.
Pierwszym etapem jest okres powstawania grupy. Celem tego etapu jest poznanie się uczestników, wypracowanie norm, które będę obowiązywać oraz budowanie atmosfery wzajemnego zaufania i bezpieczeństwa. Dlatego początkowo na zajęciach dominują ćwiczenia pomagające w bliższym poznaniu siebie nawzajem ale nie wymagające głębokiego ujawniania się. Wówczas wprowadza się i wypracowuje normy, których istnienie daje poczucie bezpieczeństwa. Najczęściej do standardowych zachowań należy dbałość o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne uczestników, możliwość wysłuchania każdego, zachowanie tajemnicy spotkań oraz regularne uczestnictwo w zajęciach i punktualne przychodzenie na nie.
Właściwy etap pracy z grupą jest przeznaczony na realizację zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. Może być przeznaczony na pracę z uzależnieniem, nieśmiałością, kontrolą nad emocjami , poczuciem własnej wartości czy zdobywaniem nowych umiejętności. W miarę rozwoju grupy możliwa bywa również praca indywidualna, ukierunkowana na przepracowanie konkretnego urazu czy innego problemu.
Ostatnim etapem pracy socjoterapeutycznej jest przygotowanie do zakończenia jej funkcjonowania. Systematyczne spotkania w grupie doprowadzają do wytworzenia wielu więzi między jej członkami, niekiedy bardzo silnych. Aby uczestnicy mogli poradzić sobie z emocjami (satysfakcja ze spotkań ale i żal z powodu ich zakończenia), które towarzyszą wygaśnięci grupy to prowadzący musi doprowadzić do wzmocnienia pozytywnych uczuć, podsumować zdobyte umiejętności i pokazać możliwość ich wykorzystania w codziennym życiu. Uczestnicy powinni wymienić się pozytywnymi informacjami zwrotnymi a prowadzący mogą wówczas zebrać informacje zwrotne.
Również poszczególne zajęcia mają swoją strukturę i formę. Pierwszą fazą spotkania jest rytualne powitanie, które inicjuje początek spotkania i podzieleniem się informacjami na temat stanu emocjonalnego. Następnie proponuje się grupie gry i zabawy, w zależności od potrzeb grupy, energetyzujące lub wyciszające. Po tym pojawiają się gry i ćwiczenia, które wywołują sytuacje psychokorekcyjne, edukacyjne lub rozwojowe. Każde ćwiczenie zakończone jest omówieniem. Proces werbalizacji skłania uczestników do zastanowienia się, nazwania własnych uczuć i dostrzeżenia powiązań pomiędzy wydarzeniami grupie a życiem codziennym.

3. Zasady pracy socjoterapeutycznej

Podczas zajęć socjoterapeutycznych obowiązuje szereg zasad tak aby możliwa była korekta zachowań uczestników (Jagieła 2007).
Jedną z zasad jest zasada afirmacji, która polega na założeniu, że atmosfera na zajęciach pozwoli na dostrzeganiu pozytywnych cech i zdolności u uczestników. Unikamy więc krytycznych wypowiedzi, wytykania błędów, podkreślania błędów. Atmosfera afirmacji sprzyja otwartości na nowe komunikaty i nowe sposoby uczenia się co w efekcie powoduje zmiany w myśleniu na własny temat. Życzliwość terapeuty przełoży się na pozytywne relacje z rówieśnikami na zajęciach i poza nimi.
Kolejną zasadą jest zasada bliskości. Terapeuta musi stworzyć ciepłe i bezpieczne warunki podczas terapii tak aby każdy uczestnik czuł, że ma wsparcie. Dlatego prowadzący musi znać każe dziecko z imienia, znać jego indywidualność, interesować się jego kłopotami i być nim zainteresowany. Stan ten można uzyskać poprzez ćwiczenia zmniejszające dystans fizyczny, czyli związane z dotykiem,
niewerbalnym wyrażaniem sympatii, gotowością do udzielania wsparcia. Ze względu na kontrowersje terapeuci unikają kontaktu fizycznego w stosunku do dzieci aby nie być posądzonymi o pedofilię. Dzieci, które po raz pierwszy doświadczają bliskości a w domu są traktowane przedmiotowo to mogą mieć zniwelowane lub zminimalizowane braki z tego tytułu.
Ważną zasadą jest zasada otwartości, która polega na stworzeniu uczestnikom warunków do wyrażania się i przyjmowania informacji o sobie. W takiej atmosferze możliwe jest ujawnianie przez dzieci ważnych dla nich spraw a także szacunku dla doświadczeń i problemów innych. Otwartość może być tylko wówczas kiedy zostanie zagwarantowane bezpieczeństwo interpersonalne, poprzez umowę pomiędzy uczestnikami,
że wszystko o czym się dowiadujemy pozostaje tajemnicą.
Ostatnia ważną zasadą jest zasada istnienia reguł. Muszą one porządkować zajęcia, organizować je i strukturalizować. Normy powinny być zrozumiałe dla uczestników, akceptowane przez nich i umożliwiać przeżywanie pozytywnych doświadczeń a przede wszystkim osiągnięcie zamierzonych celów socjoterapeutycznych. Nie powinno być za dużo norm i należy podejść do nich elastycznie. Normy muszą przede wszystkim pomóc w stworzeniu bezpieczeństwa.

4. Metody pracy z grupą

W pracy socjoterapeutycznej wykorzystuje się różne metody pracy z grupą. Najpopularniejszą z nich jest praca w kręgu połączona z techniką rundek jako forma dzielenia się doświadczeniami (Sawicka 1998). Stosuje się ja najczęściej na początku i na końcu zajęć. Kontakt wzrokowy jaki mają wszyscy uczestnicy sprzyja nawiązaniu kontaktu emocjonalnego , wyrównuje dystans społeczny oraz dystans miedzy prowadzącym a dziećmi. Rundka może polegać albo wyrażeniu swoich uczuć po wykonaniu ćwiczenia wyrażeni swoje zdania. I każdy ma prawo a nie obowiązek wypowiedzenia się.
Kolejną techniką jest ,,burza mózgu”. Pomaga wyzwolić potencjał twórczy grupy poprzez wytworzenie nieskrępowanych pomysłów. W ten sposób można wybrać pomysł najskuteczniejszy albo najciekawszy. Szczególnie często stosuje się ,,burzę mózgów” w grupach 3-5 osobowych przy realizacji niektórych ćwiczeń.
Ważną techniką wypowiedzi dla dzieci i młodzieży szczególnie z problemami w wypowiadaniu się, są prace plastyczne. W pracach plastycznych dzieci wyrazić mogą swoje uczucia, swoją wiedzę o świecie. Wspólne rysownie w grupie lub przez grupę sprzyja lepszemu porozumiewaniu się (Kołodziejczyk, Czemierowska 1993). Działania plastyczne nie powinny być oceniane pod kątem zdolności aby nie zrażać nikogo do ich wykonywania. Ważną odmianą tej technik jest rysunek terapeutyczny, który można potraktować jako osobną technikę (Jagieła 2007). Poprzez rysowanie i malowanie dzieci projektują swoje przeżycia. Do najbardziej znanych testów projekcyjnych należą ,,Narysuj rodzinę”, ,,Dom- Drzewo- Człowiek”. Testy te mogą uzupełnić naszą wiedzę o dziecku ale trzeba uważać aby nie doszło do nadinterpretacji.
Inną metoda jest śpiew i muzykowanie. Można wykorzystać do wspólnego śpiewania odpowiednio dobrane piosenki albo wykorzystywać muzykoterapię. Bardzo lubiana przez dzieci jest zabawa z instrumentami lub nawet wykorzystanie różnych przedmiotów do wytworzenia dźwięków.
Kolejnymi technikami jakie można wykorzystać w pracy socjoterapeutycznej jest psychodrama, socjodrama oraz inscenizacja i odgrywanie scenek. Psychodrama ma za zadanie oczyszczenie z napięć i emocji poprzez spontaniczne odgrywanie ról (Jagieła 2007). Socjodrama koncentruje się na zbiorowości i jej zadaniem jest polepszenie stosunków pomiędzy członkami grupy. Inscenizacja polega głównie na odgrywaniu jakiegoś zdarzenie według gotowego scenariusza lub przygotowanego przez grupę. Tematem inscenizacji jest najczęściej problem jaki pojawił się w grupie. Na wstępie zapoznaje się grupę ze scenariuszem i ustalają się cele. Następnie grupa dzieli się na widzów i aktorów, którzy dzielą się rolami. Po przygotowaniach odbywa się inscenizacja a następnie jej omówienie. Najpierw omawiają inscenizację ,,aktorzy” a następnie ,,widzowie’’. Po tym następuje zamiana ról i teraz widzowie grają po raz drugi w inscenizacji co często powoduje odmienny przebieg zdarzenia. Szczególnie przydatna ta metoda jest w ćwiczeniu nowych zachowań oraz w odreagowaniu emocjonalnym. Pewną odmianą tej techniki jest zastosowanie kukiełek.
W pracy z małymi dziećmi bardzo użyteczną techniką jest opowiadanie (Jagieła tamże). Dzięki niemu można wprowadzić tematy trudne i wstydliwe. Odmianą opowiadania są metafory, która pozwala na mówienia o niektórych sprawach nie ,,wprost”.
Podstawową formą pracy socjoterapeutycznej jest zabawa. Z obserwacji wynika, że dzieci z problemami społecznymi nie umieją bawić i śmiać się (Sawicka 1999). Źródłem zabawy mogą być sytuacje spontaniczne ale także formy zorganizowane, które mają swój początek i koniec oraz fabułę, treść i organizację. Odmianą zabawy są różnego rodzaju gry. Mogą to być gry związane z rywalizacją, gry ruchowe czy gry psychologiczne. Szczególnie podczas gier psychologicznych dzieci mają okazję do zdobywania nowych doświadczeń, wyrażenia swoich odczuć.
Inną techniką jest jeszcze paradoks (Jagieła 2007). Terapeuta zamiast usuwać problem wzmacnia go. Zaleca się wywołanie symptomu a pacjent ma utrzymać objawy. Efektem ma być szybkie rozwiązanie problemu. Jedną z technik jaka można zastosować w socjoterapii jest ,,Zakład”. Uważa się, że ta technika nie może zaszkodzić ale co najwyżej nie pomoże.
W pracy z młodzieżą można zastosować techniki Terapii Gestalt, które mają za zadanie poszerzenie świadomości własnego ,,ja” poprzez różne techniki, np. ,,gorącego krzesła” (Jagieła 2007). Można skorzystać również z techniki neurolingwistycznego programowania (NLP) analizy transakcyjnej (TA), dyskusji (debaty) czy treningu interpersonalnego.

5. Przykładowe programy socjoterapeutyczne

Jednym z programów mających na celu niwelowanie agresji jest Trening Zastępowania Agresji (ART- Aggression Replacement Training) opracowany przez zespół pod kierownictwem prof. Arnolda Goldsteina na Uniwersytecie w Syracuse (Morawska, Morawski 2006). Jest to metoda poznawczo- behawioralna skierowana na zmianę zachowań dzieci i młodzieży agresywnej. Składa się z trzech elementów takich, jak: trening umiejętności i zachowań prospołecznych; trening kontroli złości; trening zasad etycznych, czyli wartościowanie moralne. Trening umiejętności polega na uczeniu się podstawowych umiejętności prospołecznych, które podzielone są na sześć kategorii, jak:
- podstawowe umiejętności społeczne (np. rozpoczynanie rozmowy, przedstawianie się)
- zaawansowanych umiejętności (proszenie pomoc, przepraszanie)
- kontroli emocji (wyrażanie wzruszenia, radzenie sobie ze strachem)
- alternatywy agresji (negocjowanie ,udzielanie pomocy)
- kontroli stresu (przygotowanie się do stresującej rozmowy)
- umiejętność planowania (stawianie sobie celów, podejmowania decyzji).
Uczenie się tych umiejętności odbywa się przez modelowanie, granie ról, informację zwrotna czy trenowanie przeniesienia. Ćwiczenie poszczególnych umiejętności odbywać się musi kilkakrotnie aby ją utrwalić.
Trening kontroli złości to uczenie się odpowiadania na stany poruszenia. Polega to na określeniu szeregu elementów jak:
- określenie ,,zapalników” ( zdarzenie, które wywołują agresję)
- zidentyfikowanie objawów (fizyczne objawy towarzysząc uczuciom gniewu/wzburzenia)
- stosowanie upomnień (zwroty typu ,,uspokój się”, ,,ochłoń”)
- stosowanie reduktorów (techniki obniżające poziom gniewu, np. głębokie oddechy, liczenie od tyłu)
- stosowanie samooceny (uświadomienie sobie łańcucha wydarzeń zapalnik- objawy zaniepokojenia- upomnienia- reduktory oraz wynagradzanie pozytywnych zachowań)
Osoby po treningu zachowań i treningu kontroli złości są w stanie do wybrania odpowiednich zachowań w sytuacjach prowokujących agresję. Jednak następuje również trening zasad etycznych, który polega na nauce właściwej hierarchii wartości, sprawiedliwości i rozumienia problemów innych ludzi.
Kolejnym programem jest program START, który jest wyodrębnioną wersją ART i zmodyfikowaną tak aby można było ten program realizować nie tylko na zajęciach pozalekcyjnych ale także podczas lekcji wychowawczych. W ramach tego programu kształtowane są zachowania prospołeczne i wyrównywanie deficytów uczniów poprzez uczenie się takich umiejętności, kontrolę złości, ocenę i wnioskowanie moralne. Program taki obejmuje wszystkich uczniów, nauczycieli, rodziców i cały personel szkoły.
Kolejnym programem przeciwdziałania agresji jest SAPER. Traktuje się w nim agresję jako sposób na radzenie sobie z nieprzyjemnymi uczuciami. Ćwiczenie polegają na rozwijaniu empatii, rozwiązywaniu problemów w sposób bezkonfliktowy oraz radzeniu sobie z trudnych sytuacjach.
Warsztaty na łagodzenie agresji są warsztatami integracyjnymi, które sprzyjają lepszemu poznawaniu się uczniów, wzajemnego zrozumienia, zaufania i akceptacji (Wodzińska 2006). Warsztaty te mają na celu wspomaganie rozwoju emocjonalnego i społecznego.
Program zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin alkoholowych oraz osób dorosłych uzależnionych od alkoholu składa się z 10 zajęć i skierowany jest do dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych. Głównym jego celem jest poprawę funkcjonowania społecznego dzieci oraz odkrycie ich zasobów. W wersji dla dorosłych występuje również rozpoznawanie sygnałów ostrzegających przed piciem.
Można jeszcze wymienić Program zaradczy przeciwko mobbingowi, który przeznaczony jest dla klas szkolnych dotkniętych problemem przemocy.

Literatura

1. Jagieła J., Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny. Wydawnictwo ,,Rubikon”, Kraków 2007
2. Kołodziejczyk A., Czemierowska E., Spójrz inaczej, program zajęć wychowawczo- profilaktyczny dla klas 7 i 8 szkół podstawowych. ,,Educato”, Kraków 1993
3. Mała encyklopedia medycyny. PWN, Warszawa 1987
4. Sawicka K., Socjoterapia- proces i metoda, w: (red) K. Sawicka, Socjoterapia. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa 1999
5. Sobolewska Z., Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży- zasady projektowania zajęć. OPTA, Warszawa 1993
6. Słownik pedagogiczny, red. W. Okoń. PWN, Warszawa 1984
7. Strzemieczny J., Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży. PTP, Warszawa 1993