Agresja

Uważa się, że w naszym życiu jest coraz więcej agresji. Nauczyciele twierdzą, że problem ten pojawia się u coraz młodszych dzieci. Dużą winą za taki stan rzeczy oskarżane są dzisiejsze czasy a przede wszystkim media. Czy to są jedyne przyczyny agresji u dzieci? Spróbuję odpowiedzieć na to niniejszej pracy. Nie ulega jednak wątpliwości, że bez względu na przyczynę agresywności należy podjąć działania zmierzające do przeciwdziałania takiemu stanowi rzeczy. Ofiary przemocy przeżywają często uczucia wstydu poniżenia i wstydu, co w efekcie doprowadza do obniżenia poczucia własnej wartości i samooceny aż do izolacji albo i zachowań destrukcyjnych (Danielewska 2002). Akt przemocy doprowadza również do niekorzystnych zmian w psychice agresora, u którego kształtuje się niewłaściwy wzorzec postępowania i osłabia się poczucie odpowiedzialności za własne działania i zaczyna czerpać satysfakcję z poniżania innych.

1. Pojęcie agresji

Termin agresja (z łac. agressio- napaść) w psychologii można zdefiniować jako ,,zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia” (Zimbardo, Ruch 1996). Termin ten jest podobnie rozumiany przez Danielewską (2002), która stwierdza, że agresja to każde zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie krzywdy komuś, szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego. Skutkiem agresji jest jakaś szkoda lub utrata cenionych społecznie dóbr i wartości lub bólu i cierpienia (Szczęsny, 2003). Natomiast agresywność to ,,stała gotowość do reagowania agresją na sygnały wywoławcze oraz gotowością do percepcji tych sygnałów (Danielewska 2002). Bliskie terminowi agresja jest słowo ,,przemoc”, które często jest używane zamiennie ale również oznacza grupową formę agresji (tamże).
Można spotkać również pojęcie ,,dzieci agresywnych”. Danielewska definiuje je jako dzieci, które nauczyły się zachowań agresywnych w odpowiedzi na konflikty i stosują je częściej niż rówieśnicy.

2 . Koncepcje agresji

Istnieje dużo różnych podziałów agresji. Jednym ze schematów przedstawia Surzykiewicz (Szostak, Tabaka 2004).
Ze względu na jej genezę podziału takiego dokonali Ch. N. Cofer i M. H. Appley w 1997 roku. Podział ten jest aktualny do dziś ( Danielewska 2002).
Pierwsza z koncepcji traktuje agresję jako instynkt, który powstał na drodze ewolucji i był potrzebny do utrzymania gatunku. Przez niektórych nazywany jest ,,instynktem walki”. Skorny uważa, że instynkt ten jest jednym z najważniejszych instynktów i wiąże się z nim uczucie gniewu (1968). Instynkt walki pobudza do zachowań, które umożliwiają zaspokojenie potrzeb, skłaniają do obrony przed atakiem, powodują zachowanie dotychczasowego stanu posiadania (Danielewska za McDougll 2002). Bovet zauważa, że dowodem istnienia instynktu walki jest przyjemność z prowadzenia bójek przez chłopców 9-12 lat, więc autor również wskazuje na wrodzony charakter tego instynktu (za Danielewską, tamże). Teoria Freuda także wskazuje, ze instynkty rządzą zachowaniem człowieka(za Skornym 1968). Początkowo objawem agresji u dzieci w fazie oralnej jest gryzienie przedmiotów a w fazie analnej dziecko narzuca swą wolę, jest uparte. W dalszym rozwoju agresja przybiera postać rywalizacji z rodzicem tej samej płci. Lorenz łączy agresję z ewolucją (Danielewska 2002). W przyrodzie zachodzi dobór naturalny i zwyciężają zwierzęta najsilniejsze ale wpływa także na tworzenie się przyjaźni, która hamuje agresję kierowaną na przedstawicieli własnego gatunku. Autor stwierdza, że w obecnych czasach jest bardzo dużo agresji patologicznej, co spowodowane jest nienadążaniem ewolucji popędu agresji w stosunku do przemian w nauce, technice czy kulturze. Agresja musi być wyładowana w bezpośredniej walce albo na jakiś przedmiot lub w formie zrytualizowanej, jak rywalizacja sportowa, w dziedzinie nauki. Koncepcja agresji jako instynktu nie została odrzucona ale nie znalazła jednak potwierdzenia (Danielewska tamże).
Kolejna koncepcja traktuje agresję jako reakcję na frustrację. Ważna rolę w utrwalaniu pewnych sposobów zachowania oraz w zmianie tych sposobów teoria zachowania upatruje w doznawaniu zadowolenia (tamże). Dziecko należąc do różnych grup społecznych musi sprostać ich wymaganiom. Jeżeli nie potrafi sprostać wymaganiom lub nie domyśla się oczekiwań to spotyka go kara. Na skutek negatywnych doznań w pokonywaniu trudności u dziecka zostają zakłócone procesy psychiczne i zaczyna ono reagować frustracją, co w konsekwencji doprowadza do zachowań agresywnych. Początkowo zachowania te mogą doprowadzić do osiągnięcia celu i wówczas uzyskana nagroda powoduje utrwalenie danego zachowania. Badacze z Yale (za Danielewską) twierdzą, że frustracja powstaje gdy człowiek nie może zrealizować zamierzonego celu z powodu jakiejś przeszkody. Powstaje wówczas napięcie emocjonalne, które może doprowadzić do zachowań agresywnych. Nie dochodzi wówczas do osiągnięcia celu ale rozładowane zostaje napięcie. Agresja nie musi się pojawić jeśli dojdzie do reakcji zastępczych kiedy osiągnięty cel jest nieidentyczny ale podobny do pierwotnie zamierzonego. Berkowitz podkreśla, że treść emocji wywołanej przez frustrację zależą od rodzaju frustracji. W przypadku kiedy zostaje przerwana rozpoczęta czynność to wzbudza to złość lub gniew a kiedy może być zagrożone zdrowie, życie to wywołuje to strach lub lęk. Zachowanie agresywne jest też odpowiedzią na stres. Selye (Danielewska 2002) uważa, że istnieje ścisły związek pomiędzy reakcjami przystosowawczymi i obronnymi a reakcjami jakie zachodzą między ludźmi w sytuacjach stresowych. Istnieją trzy reakcje na takie sytuacje, jak: ignorancja przeciwnika, ucieczka i walka, czyli forma agresji.
Powstało kilka koncepcji agresji jako popęd. Dollard i Miller (tamże) uważają, że gniew jest wyuczalnym popędem a szarpanie, bicie, drapanie są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Jeżeli te reakcje zostaną powiązane z neutralnymi bodźcami to bodźce te mogą wywoływać reakcję gniewu. Sears sugeruje, że istnieje możliwość powstawania nowych popędów w wyniku zderzenia się dwóch równie silnych tendencji, kiedy jedna dostarcza nam nagrodę a druga karę i wówczas powstają popędy zależności i agresji . Oba popędy mogą rozwijać się we wczesnym dzieciństwie w wyniku zachowań instrumentalnych wzmacnianych przez dorosłych i uzyskaniu zainteresowania. Zachowania instrumentalne może być typu zależnościowego (objawy niezaradności i bezsilności, jak: prośba, cichy płacz, skarga) i zachowanie instrumentalne typu agresywnego (krzyk, głośny płacz, nieskoordynowane ruchy, uderzanie przedmiotami,, kopanie, szarpanie i uderzanie opiekunów). Oba rodzaje zachowań mają na celu zwrócenie uwagi opiekunów i chęć uzyskanie pomocy w zaspokojeniu aktualnych potrzeb. W ten sposób tworzą się na nowe czynniki motywacyjne: zależności i agresji.
Ostatnia grupą koncepcji traktuje agresję jako nawyk. Buss twierdzi, że agresja to nawyk napastowania i może być stałą cecha osobowości człowieka (Danielewska 2002). Aż cztery czynniki wpływają na siłę agresji u danej osoby. Pierwszym czynnikiem jest siła i intensywność przeżywania takich uczuć jak frustracja czy przykrości. Będzie bardzo prawdopodobne, że dziecko wychowywane w takich warunkach wyrośnie na jednostkę agresywną. Drugim czynnikiem jest stopień wzmacniania zachowań agresywnych. Wpływ na takie zachowania ma zmniejszenie gniewu po ,,wyładowaniu się” w postaci zbicia, zmyślania kogoś, eliminowanie przykrych bodźców zewnętrznych poprzez użycie siły fizycznej lub słownej, osiągnięcie różnych nagród (pokarm, sukces, dominacja). Karanie zachowań agresywnych osłabia je ale nie zawsze przynosi to efekty. Kolejnym czynnikiem jest facylitacja społeczna, która polega na korzystaniu przez dziecko modeli dostarczanych przez członków rodziny. W rodzinach gdzie jest dużo agresji dziecko jest nagradzane za zachowania agresywne i często jest atakowane, więc czuje gniew. Ostatnim czynnikiem wpływającym na agresywność jest temperament danej jednostki i autorzy wiąż ją z wyuczonym zachowaniem. Nauka zachowań agresywnych odbywa się na zasadzie uczenia się instrumentalnego czyli były często powtarzane do zaspokojenia danych potrzeb. Już utrwalone zachowania agresywne mogą być eliminowane również poprzez uczenie się.
Oprócz powyższych koncepcji agresji istnieją również jej złożone postacie. W każdym przypadku agresji wpływ na nią kilka czynników. Pierwszy z nich to czynnik wrodzony, który występuje u wszystkich w podobnym stopniu ale należy go uwzględniać w procesie wychowania i dostosować do wrażliwości dziecka. Kolejny czynnik- aktywnościowy wpływa na zdobywanie doświadczeń przez dziecko. Dziecko bardziej aktywne ma więcej szans na to, że wcześniej i częściej znajdzie się w sytuacjach konfliktowych i będzie odczuwało frustrację. Czynnik frustracyjny zależy od środowiska i postaw rodzicielskich. Kolejnym czynnikiem jest czynnik naśladowczy, który zależy od środowiska ale można go modyfikować poprzez odpowiednie wzorce do naśladowania. Ostatni to czynnik instrumentalny i zależy od poprzednich czynników oraz od oddziaływań wychowawczych. Wszystkie te czynniki są ściśle powiązane ze sobą i pozwala to przypuszczać, że nie istnieje agresja w czystej postaci.

3. Powstawanie agresji dziecięcej

Zachowania agresywne możemy zaobserwować już u niemowląt. W piątym miesiącu życia w sytuacji ograniczenia jego ruchów jego zachowanie i objawy fizjologiczne wskazują na przeżywanie przez nie gniewu. Objawia się to głównie poprzez prężenie całego ciała, czerwienienie się, płacz (Danielewska, tamże). Zachowania takie mogą być utrwalone jeżeli doprowadzają do zaspokojenia potrzeby swobody. Później pojawiają się czynności usuwające przeszkody, które mogą być bardzo gwałtowne ale nie mają na celu sprawieni komuś krzywdy.
Pod koniec 10 miesiąca życia dziecko zaczyna naśladować dorosłych i bawić się zabawkami. Rzuca je, gryzie, uderza nimi i wówczas podobnie zachowuje się w stosunku do innych dzieci. Dziecko w celu zbliżenia się do rówieśników może ich gryźć, szarpać za włosy, bić. Tyszkowa zalicza te zachowania do manipulacji pierwotnej , niespecyficznej (Danielewska, tamże). Poprzez dodatkowe wzmacnianie zachowania te mogą przerodzić się w zachowania agresywne, które mają na celu zadanie bólu. Takimi wzmocnieniami mogą być zarówno nagrody, jak i źle stosowane kary.
W okresie żłobkowym występuje zjawisko negatywizmu dziecięcego (Danielewska za Żebrowską tamże). Wynika on z powodu uświadomienia sobie przez dziecko możliwości postępowania według własnej woli i w sposób manifestacyjny odmawia wykonywania poleceń, nawet z własną szkodą. W okresie tym dziecko uczy się też wielu zachowań agresywnych, jak: tupanie nogami, rzucanie się na podłogę, bicie i gryzieni, niszczenie przedmiotów, które mogą się przerodzić w określonych warunkach w akt histerii. Kiedy dziecko zaobserwuje, że dane zachowanie przynosi mu korzyści to będzie je powtarzało i stanie się jego specyficzną reakcją na daną sytuację.
W wieku przedszkolnym rozpoczyna się proces socjalizacji dziecka powinien zacząć się przed kontaktami z innymi dziećmi (Danielewska za Skornym tamże). Istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko, które wykazuje agresywne zachowanie w stosunku do swoich zabawek to może tak samo potraktować rówieśników. Piaget uważa, że w tym wieku dzieci charakteryzuje egocentryzm i nie zastanawiają się one nad odczuciami innych dzieci. Wynika z tego powodu dużo nieporozumień i konfliktów, szczególnie u dzieci bardzo aktywnych (badania R.R.Sears)
W wieku od 3 do 10 roku życia zaczyna się ,,proces socjalizacji agresji zgodnie z wzorcami płci” (Danielewska 2002). Dziewczynki częściej przejawiają agresję werbalną i starają się ją hamować. Chłopcy przejawiają głównie agresję fizyczną ze względu na pochwalane umiejętności obrony.
Przyczyną agresji u dzieci może być przeżywany przez nich lęk w niestałych relacjach z rodzicami (Kozłowska 1996). Dziecko aby zwrócić na siebie uwagę rodziców zaczynają przejawiać zachowania agresywne, które później są przenoszone do szkoły. Niektórzy autorzy wskazują istnienie agresji samoistnej ( Danielewska za Urban i Surzykiewicz ). Radość ze sprawiania bólu zwierzęciu lub innemu człowiekowi pojawia się najczęściej w wieku 5-7 lat a w wieku 6-9 lat może być czymś stałym. Jednak niewielkie uszkodzenia układu nerwowego nie prowadzą bezpośrednio do agresji a dopiero niewłaściwe oddziaływania wychowawcze mogą doprowadzić do powstania osobowości antyspołecznej (Orwid, Pietruszewski 1993).
Horney wyróżniła trzy typy zaburzonych postaw , które tworzą się w dzieciństwie: ,,ku ludziom”, ,,przeciw ludziom”, ,,od ludzi” (Danielewska za Horney). Postawa ,,ku ludziom” powstaje gdy wymagania w stosunku do dziecka są zbyt małe, otoczenie jest nadmiernie opiekuńcze. W konsekwencji dzieci nie wykazują zachowań agresywnych ale są niezaradne i poprzez skargi na innych wywołują współczucie osiągając swój cel. Postawa ,,przeciw ludziom” powstaje kiedy u dziecka wzmacnia się zachowania polegające na dominacji
nad innymi i wymuszaniu uległości poprzez przemoc oraz kiedy dzieci wyrażają lekceważenie innym. Ostatnią wyróżnioną przez Horney postawą jest ,,od ludzi” , która charakteryzuje ludzi izolujących się, samowystarczalnych. Ta postawa powstaje kiedy nie są wzmacniane zachowania zmierzające do rozszerzanie kontaktów społecznych a wzmacniano zachowania ucieczkowe i trudne, wymagające rozwiązania. Ta postawa, jak i postawa ,,ku ludziom” nie powodują zachowań agresywnych. Zachowania agresywne powstają tylko w przypadku postawy ,,przeciw ludziom”.
Skorny po analizie zachowań chłopców w wieku 10-15 lat, podzielił zachowania agresywne ze względu na sytuacje, które je prowokują. Agresja może być wywołana zachowaniem innych osób, wypowiedziami innych ludzi oraz przeszkodami i niepowodzeniami spowodowanymi własnym działaniem.

4. Agresja uczniowska

Rugby uważa, że o przemocy rówieśniczej możemy mówić wtedy, kiedy wystąpi równocześnie siedem elementów (Kołodziejczyk 2005). Pierwszy z nich to ,,chęć skrzywdzenia kogoś”, która pojawia się przed aktem przemocy. Drugi element to ,,początkowa chęć wyrażana jest w działaniu” i może przybierać formy bezpośrednie fizyczne (bicie, kopanie, opluwanie) lub słowne (wyzywanie, ośmieszanie, grożenie) czy formy pośrednie namawianie innych osób do agresji, rozpowszechnianie plotek). Kolejnym elementem jest to, że ,,ktoś przeżywa ból”. Ocena tego czy doszło do przemocy należy do odczuć ofiary. Następny element to ,,stosowana jest przez silniejszego wobec słabszych”. Piąty element stanowi ,,jest nieusprawiedliwiona”, czyli agresorowi trudno jest wytłumaczyć własne zachowanie. Kolejny element to cykliczność, ponieważ agresor najczęściej powtarza swoje zachowanie wobec tej samej ofiary przez długi czas. Ostatni element to, że ,,zachowania te sprawiają sprawcom widoczną przyjemność”. Często przemoc powoduje rozładowanie napięcia i satysfakcję.
W szkołach podstawowych występuje zarówno agresja słowna i fizyczna (Miłkowska- Olejniczak 1996). Najczęstszymi przejawami agresji fizycznej są pobicia bójki, przestraszanie, odbieranie siłą, niszczenie cudzej własności, niszczenie sprzętu szkolnego, zachęcanie do bicia, wymuszenia, bicie młodszych. Agresja słowna występuje w postaci grożenia pobiciem, słownym straszeniu i grożeniu, przezywaniu i przekleństwach, wyśmiewaniu, kłótniach, skarżeniem. Miłkowska- Olejniczak podaje, że w roku szkolnym 1994/95 w wybranych szkołach podstawowych do najczęstszych obrażeń uczniów w wyniku agresji rówieśników należały: potłuczenia, złamania, wstrząsy mózgu. Uczniowie w sytuacjach agresywnych użyli takich narzędzi jak: noże, petardy, kastaniety, pejcze, kije, czasami pistoletu gazowego czy miotacza ognia.
Agresja szkolna występuje również w postaci agresji grupowej, zwaną najczęściej przemocą. Frączek (1997) uważa, że grupa agresorów należy do tej samej klasy lub wyższej od ofiar. Również przewaga agresorów nad ofiarami jest znaczna. Aż 15-16 % młodzieży w wieku 7-16 lat przyłącza się do grup, które są agresywne wobec rówieśników. Uważa się, że drastycznie obniża się wiek agresorów. Prawdopodobnie w każdej klasie znajduje się kilka agresorów i kilka ofiar.
Kmiecik- Baran wyróżnia cztery rodzaje przemocy szkolnej: fizyczną, emocjonalną, seksualna i ekonomiczną. Autorka stwierdza, że agresja występuje nie tylko w relacjach uczeń- uczeń ale także nauczyciel uczeń, uczeń- nauczyciel czy nawet nauczyciel- nauczyciel.
Wsparcie należy się zarówno ofiarom przemocy, jak i również agresorom. U ofiar może się utrwalić syndrom ofiary, które przeżywają często strach, upokorzenie, wstyd dochodzi do obniżenia poczucia własnej wartości, izolacji społecznej, działań destrukcyjnych a w konsekwencji utrwala się u nich syndrom ofiary. Natomiast u sprawców przemocy utrwalają niewłaściwe wzorce zachowania i nie będzie brał odpowiedzialności za własne zachowanie. Rylke (1997) twierdzi, że agresor będzie czerpać przyjemność i może wejść na drogę bezprawia.

5. Przeciwdziałanie agresji

Aby działania w szkole przeciwdziałające agresji były skuteczne to muszą mieć charakter ciągły i zaplanowany a większość nauczycieli zaakceptuje działania i połączą swe działania (Danielewska, 2002). Bardzo ważne w zapobieganiu agresji jest skuteczne porozumiewanie się nauczycieli i rodziców.
Jednym z elementów szkolnego programu profilaktycznego powinna być atmosfera porozumienia w klasie. Wpływa na nią między innymi osobowość nauczyciela. Nauczyciel powinien być przede wszystkim autentyczny, czyli kiedy potrafi rozpoznać własne uczucia i nazwać i w ten sposób uczniowie dostrzegają w nim żywą osobę. Kolejną cechą powinna być bezwarunkowa akceptacja uczuć, opinii, osoby co pozwala na dostrzeganiu w każdym uczniu osoby godnej zaufania. Ważne jest także empatyczne zrozumienie ucznia przez nauczyciela, które jest całkiem odmienne od rozumienia oceniającego.
Zdaniem Rogersa (za Danielewską) należałoby tradycyjny system edukacji zastąpić humanistycznym podejściem do nauczania, podejściu skoncentrowanym na osobie. Najważniejsze aby dzieci odczuły atmosferę ciepła, życzliwości, zainteresowania i chęć zrozumienia nieporadnych wypowiedzi oraz akceptację ich emocji. Nie zawsze możliwe jest rozwiązanie konfliktu ale dzieci są w stanie taki stan rzeczy zaakceptować.
Ważną rzeczą jest rozumienie innych, które poprawia stosunki międzyludzkie i powoduje, że zmniejsza się liczba zachowań aspołecznych, w tym agresywnych. Aby dziecko dobrze rozumiało innych, należy przede wszystkim umożliwić jemu jak najwięcej kontaktów z rówieśnikami. Podnieść poziom decentracji społecznej można poprzez różne czynnik (Danielewska za Kochańską). Osoby wychowujące mogą stosować zabieg indukcji, który polega na objaśnianiu dziecku jaki wpływ pozytywny bądź negatywy jego zachowanie ma dla innych ludzi. Ważnym czynnikiem jest partnerski kontakt dziecka z rodzicami. Wówczas rodzice łatwiej współodczuwają emocje dziecka (radość, smutek), rozpoznają łatwiej potrzeby dziecka i działają bardziej pobudzająco na zdolność do odczuwania punktu widzenia innych. Decentrację społeczną można też podnieść poprzez trening polegający na przyjmowaniu różnych perspektyw osób uczestniczących w danej sytuacji.
Bardzo ważne w zapobieganiu agresji mogą być zajęcia socjoterapeutyczne.

Literatura

1. Danielewska J., Agresja u dzieci- Szkoła porozumienia. WSiP, Warszawa 2002
2. Frączek A., Agresja i przemoc u dzieci i młodzieży. ,,Remedium” 1997 nr 11
3. Gomez A.M., Gdy dziecko ma problemy w klasie. Wydawnictwo eSPe, Kraków 2002
4. Kmiecik- Baran K., Kubowicz S., Przemoc w szkole. Perspektywa społeczna. prezentacja
5. Kołodziejczyk J., Jak przemóc szkolną przemoc. ,,Psychologia w szkole” 2005 nr 2
6. Miłkowska- Olejniczak G., Kto rządzi w polskiej szkole? Czyli o agresji dzieci i młodzieży w sytuacjach szkolnych, w: M. Dudzikowa (red.) Nauczyciel- uczeń. Między przemocą a dialogiem obszary napięć i typy interakcji. Impuls, Kraków 1996
7. Orwid M., Pietruszewski K., Psychiatria dzieci i młodzieży. Collegium Medium UJ, Kraków 1993
8. Rylke H., Przemoc dzieci wobec dzieci. ,,Remedium” 1997 nr 1
9. Skorny, Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. PWN, Warszawa 1968
10. Stein A., Kiedy dzieci są agresywne. Jak możemy je zrozumieć i pomóc?. Jedność, Kielce 2002
11. Szczęsny W.W., Zarys resocjalizacji z elementami patologii społecznej i profilaktyki. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2003
12. Szostak S., Tabaka A., Porozmawiajmy o agresji, Wydawnictwo Rubikon. Kraków 2004
13. Zimbardo P.G., Ruch F.L. , Psychologia i życie , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996