Dyżury nauczycielskie jako forma zapewnienia bezpieczeństwa podczas przerw międzylekcyjnych

Praca przedstawia regulacje prawne związane z omawianym zagadnieniem, zarówno te stworzone przez ustawodawcę, jak i regulacje wewnętrzne placówek oświatowych.
Po zapoznaniu się z literaturą można stwierdzić, iż pozycji dotyczących szeroko rozumianego bezpieczeństwa jest wiele, nie poruszają one jednak w obszerny sposób zagadnienia dyżurów nauczycielskich.
Poruszana przez autora kwestia łączy się nieodzownie z pracą w szkole z dziećmi i młodzieżą, podczas której należy liczyć się ze zdarzeniami, których konsekwencją mogą być wypadki. Budynek szkoły jest miejscem, gdzie dzieci i młodzież spędzają większość swojego czasu. Największa liczba wypadków jest wynikiem niezdyscyplinowania młodzieży, wszelkiego rodzaju niezamierzonych kolizji, nieprzestrzegania zasad BHP, złego stanu technicznego budynków szkolnych czy sportowych, braku nadzoru ze strony nauczycieli . Mimo, iż większość wypadków ma miejsce w szkołach podstawowych, to zdarzają się również w szkołach ponadgimnazjalnych. Jak wynika z danych MEIS najczęściej dochodzi do takich zdarzeń na lekcji wychowania fizycznego ( wszelkiego rodzaju urazy), częste są także w czasie przerw międzylekcyjnych.
W celu zapewnienia bezpieczeństwa uczniom w czasie pobytu w szkole oraz zniwelowania wypadków i zdarzeń niebezpiecznych wprowadzone zostały przepisy, które wymagają, aby każdy z pracowników szkoły przestrzegał zasad bezpieczeństwa i higieny. Zgodnie z obowiązującymi aktami prawnymi zapewnienie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach oraz bezpieczeństwa pobytu w szkole należy do dyrektora placówki oraz nauczycieli. Ustawodawca nałożył na dyrektora placówki określone zadania w zakresie bezpieczeństwa.
Jakkolwiek rygorystycznie nie traktować wytycznych dotyczących bezpiecznego pobytu uczniów przez odpowiednie przygotowanie i wyposażenie obiektów szkolnych ważną kwestią pozostaje dozór nauczycielski w trakcie przerw. Przepisy nie dopuszczają pozostawania uczniów bez nadzoru. Forma dyżurów powinna być dostosowana do rozwoju emocjonalnego i wiekowego wychowanków oraz stanu zagrożeń. Uczniowie często nie zdają sobie sprawy z niebezpieczeństw na jakie narażeni są w szkole. Brak wyobraźni i lekceważenie zasad bhp wiążą się z nieprzyjemnymi skutkami. Aby je zmniejszyć ważne jest nie tylko kształtowanie odpowiednich postaw i umiejętności zachowania się, ale również sprawowanie nadzoru nad niedojrzałą jeszcze młodzieżą podczas dyżurów. Ich wpływ na modelowanie odpowiednich sposobów zachowań jest oczywisty, stąd badania autora niniejszej pracy skupiające się właśnie na nich.
Zagadnienie bezpieczeństwa w szkole jest tak rozlegle, że niniejsza praca go nie wyczerpuje. Autor zdaje sobie sprawę, że nie wszystkie aspekty dotyczące omawianego zagadnienia zostały poruszone i opisane. Praca ta może stać się jedynie przyczynkiem do dalszych badań i analiz związanych z przedstawioną problematyką.
Istnieje wiele pozycji bibliograficznych poświęconych bezpieczeństwu w szkole. Niewiele jednak z nich traktuje o bezpieczeństwie podczas przerw międzylekcyjnych, a przecież jest to nieodłączny i codzienny aspekt pracy nauczycieli i dyrektorów szkół i placówek. Mówiąc inaczej- temat przerw międzylekcyjnych w literaturze fachowej potraktowany jest po macoszemu!
Przy rozpatrywaniu zagadnień związanych z bezpieczeństwem na przerwach należy wziąć pod uwagę całą masę dodatkowych aspektów, z którymi jest ono związane: ulokowanie budynku, jego stan i wyposażenie, systemy wspomagające bezpieczeństwo itp. Przyjrzyjmy się zatem pojęciom i zagadnieniom
Przerwa międzylekcyjna to czas wolny dla uczniów między zajęciami. Umożliwia ona odpoczynek między lekcjami. Jest sposobem na regenerację sił po umysłowym i statycznym wysiłku mięśni. Zaleca się, aby przerwy trwały 10 minut, a po trzeciej lub czwartej lekcji 20 minut. Większość szkół nie realizuje jednak tych założeń, ponieważ skracanie czasu daje jedyną możliwość do zakończenia zajęć o godzinie 15.00.
Szkoła lub placówka powinna mieścić się w budynku zaprojektowanym zgodnie z obowiązującymi przepisami. W budynku powinny być umieszczone ogólnodostępne toalety z w pełni sprawnymi pisuarami i miskami ustępowymi, a także wentylacją grawitacyjną i ciepłą bieżącą wodą. Na działkach przyległych do budynków szkolnych 25% powierzchni powinno przeznaczyć się na zieleń i rekreację. W skład budynków szkoły powinien wchodzić blok sportowy połączony łącznikiem z głównym budynkiem. Tam także powinny być przebieralnie, natryski, ustępy przechowalnie sprzętu sportowego i gimnastycznego .
W związku z wyżej wymienionymi zaleceniami prawo oświatowe nakłada na dyrektorów szkół wiele obowiązków. Ustawa o systemie oświaty narzuca na dyrektora obowiązek realizacji zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom podczas zajęć organizowanych przez szkołę lub placówkę. Obowiązkiem dyrektora jest zapewnienie porządku w szkole , a także: okresowe przeglądy obiektów, za które ponosi on pełną odpowiedzialność, ewakuacja uczniów, remonty i inwestycje potwierdzone odpowiednimi certyfikatami, atestami, zadbanie o ogrodzenie terenu szkoły z wszelkimi tego konsekwencjami i niejasnościami, dbanie o odpowiednie oświetlenie pomieszczeń szkolnych, dbanie o zewnętrzne i wewnętrzne szlaki komunikacyjne oraz zapewnienie odpowiedniego urządzenia sal gimnastycznych i sprzęt sportowy .
Ze wzglądu na to, że przerwy międzylekcyjne można podzielić zwyczajowo na 5 minutowe i dłuższe- 15 minutowe, oczywistym wydaje się fakt chęci wyjścia z budynku na teren przylegający bezpośrednio do budynku. Uczniowie, w słoneczne dni, chętnie wychodzą zaczerpnąć świeżego powietrza. Tu pojawiają się problemy. Kto powinien zadbać o bezpieczeństwo uczniów podczas tych wyjść? Odpowiedź jest prosta- nauczyciel dyżurujący na korytarzu. Należałoby więc stworzyć, i jest to zadanie dyrektora szkoły, odpowiednie warunki do swobodnego wyjścia na tereny leżące obok budynku. Szkolny plac powinien być ogrodzony w taki sposób, aby płot nie stwarzał zagrożenia dla korzystających z niego ludzi. W czasach agresji i patologii spowodowanej częstym zażywaniem narkotyków, a także spożywaniem wszelkiego rodzaju używek tak ważne jest, aby do palcówki nie dostawały się osoby z zewnątrz. Ogrodzenie pozwala na zabezpieczenie terenu i niedopuszczenie osób nieuprawnionych do wejścia na teren szkoły, bardzo często w nieczystych zamiarach.
W czasach nowoczesnej techniki można pokusić się o zainstalowanie monitoringu w budynku szkolnym. Obecność kamer mobilizuje uczniów do poprawnych zachowań na przerwach, powoduje zmniejszenie występowania patologii takich jak kradzieże, dewastacje mienia i pobicia, broni placówki przed intruzami. Monitorowane szkoły są po prostu bezpieczniejsze. Monitoring pozwala także na sprawdzenie ewentualnych zdarzeń i wpływa dyscyplinująco na nauczycieli pełniących dyżury. Reasumując- kamery wpływają na zmniejszenie lub nawet wyeliminowanie groźnych zachowań . Dlatego te wszystkie wymienione aspekty są ważne, ponieważ przeciwdziałają szerzeniu się przemocy, agresji na szkolnych korytarzach i nie dopuszczają do sytuacji, w których nauczyciel dyżurujący jest bezsilny.
Jakie więc zagrożenia czyhają na nauczycieli i uczniów podczas przerw? Jest ich wiele: urazy i wypadki, przemoc i agresja, kradzieże, poniżanie, nikotynizm, narkomania i alkoholizm, wtargnięcie osób niebezpiecznych na teren szkolny itd. Omówmy wybrane.
Urazy i wypadki są problemem szkoły nie od dziś, choć jeszcze 40 lat stanowiły marginalny odsetek wszystkich zajść niebezpiecznych. Zmian można by się dopatrywać w wielu czynnikach. Od 1996 roku istnieje obowiązek rejestracji wypadków szkolnych. Rocznie odnotowuje się ich kilkaset tysięcy z czego kilkadziesiąt to wypadki śmiertelne. Najwięcej wypadków odnotowuje się podczas lekcji wychowania fizycznego. Na drugim miejscu są przerwy międzylekcyjne. Najczęstsze są uszkodzenia kończyn- złamania i skręcenia. Wbrew opiniom nie są one losowe. Jak podpowiada zdrowy rozsądek wielu z nich można było uniknąć. Przyczyny wypadków można podzielić na: endogenne- zależne od osoby poszkodowanej jak i egzogenne- zależne od środowiska. Ważne jest, aby przed i tuż po wypadku obecna była osoba dorosła odpowiednio przeszkolona z zakresu pierwszej pomocy, w tym przypadku nauczyciel dyżurujący, która będzie koordynować działania i udzieli niezbędnej pomocy .
Przemoc i agresja to powszechnie występujące w polskiej szkole zjawiska, które pomimo istnienia wielu programów im przeciwdziałającym, dają się zauważać w środowisku uczniowskim. Agresywność manifestuje się w tendencjach aspołecznych polegających na:
a) zadawaniu bólu,
b) sprawianiu przykrości,
c) wyrządzaniu różnych szkód materialnych i moralnych .
Jakie są najczęstsze formy przemocy stosowane przez uczniów? Jak wynika z opracowania Beaty Komendant, najczęstszymi są: obrażanie, kłamstwa o plotki, umyślne potrącanie, kradzież, przymuszanie do czegoś, niszczenie mienia, pobicia, groźby z użyciem niebezpiecznych przedmiotów, zabranie pieniędzy lub przedmiotu, bójki z użyciem ostrych przedmiotów, zmuszanie do kupowania używek, silne pobicia. Pocieszającym jest fakt, że wyżej wymienione wykroczenia wytłuszczone drukiem są incydentalne i każda z tych danych na wykresie autorki nie przekracza 10% wszystkich form przemocy zarówno wśród dziewcząt jak i chłopców . Uczniowie zwracają częściej uwagę na te formy przemocy, które dotyczą ich samych. Przyczyny agresji są różne: walka o prestiż między uczniami, zazdrość o stopnie, niesprawiedliwe oceny, mogą mieć podłoże towarzyskie a także materialne . Szkoła bez przemocy jest szkołą przyjazną uczniowi, należy jednak pamiętać, że będzie ona skutecznie przeciwdziałać przemocy gdy:
- uczeń polubi szkołę,
- będzie miał do niej zaufanie i będzie czuł się bezpieczny,
- szkoła da uczniowi wsparcie do rozwiązywania problemów,
- nauczyciel będzie przyjazny i kompetentny do rozwiązywania problemów, zbuduje relacje na wzajemnym zaufaniu,
- używana będzie gradacja kar i nagród .
Kradzież jest zjawiskiem patologicznym, które dotyka wszystkie szkoły. Najczęściej przywłaszczane są telefony komórkowe, różnego rodzaju sprzęt elektroniczny, a także pieniądze. Powody, dla których uczniowie sięgają po rzeczy innych są różne: chęć posiadania drogiego przedmiotu, kradzież w celach zarobkowych, zaimponowanie innym itd. Miejscami, w których dochodzi do kradzieży są zwykle przebieralnie uczniowskie, szatnie a także korytarze szkolne. Pozostawiony bez opieki plecak jest łatwym kąskiem dla potencjalnego złodzieja.
Innym zjawiskiem patologicznym jest nikotynizm. Obecne przepisy prawne w sposób wyraźny klasyfikują szkołę jako miejsce, w którym palić nie wolno. Dla przeciwdziałania paleniu w szkole ważne są działania wielokierunkowe, które z jednej strony ograniczą zjawisko samego sięgania po papierosa i zepchną palących na margines szkolnego środowiska, z drugiej należy zastanowić się nad udzieleniem pomocy osobom palącym. W dotychczasowej praktyce dominują działania restrykcyjne, które doprowadzają do karania uczniów, nie zaś do zaoferowania pomocy . Uczniowie palą najczęściej podczas przerw, zarówno krótkich jak i dłuższych. Najczęściej spotkać ich można w toaletach uczniowskich a także na boiskach szkolnych i terenach zielonych.
Zjawiskami patologicznymi obecnymi w szkole są także alkoholizm i narkomania. Powody spożywania alkoholu są następujące:
- uczniowie chcą uczcić okazję,
- alkohol im smakuje,
- dla towarzystwa,
- dla zabawy, humoru, relaksu,
- ponieważ jest impreza, dyskoteka,
- dla lepszego samopoczucia .
Miejscami, w których najczęściej może dochodzić do spożywania alkoholu mogą być szatnie, przebieralnie i toalety uczniowskie. Osoby nieletnie mają ułatwiony dostęp do alkoholu, ponieważ bardzo często sprzedawcy nie respektują zakazu sprzedaży osobom poniżej 18 roku życia. Powodem, dla którego młodzież najchętniej sięga po alkohol są niewłaściwe wzorce zachowań wyniesione z domu rodzinnego.
Najchętniej zażywanym przez uczniów narkotykiem jest marihuana. Do pierwszych kontaktów z tym narkotykiem dochodzi na imprezach. Osobami częstującymi są najczęściej koledzy z innych szkół w podobnym wieku . W małych ośrodkach miejskich problem narkotyków jest ukryty. Sięgają po nie najczęściej chłopcy, a palą głównie wspomnianą marihuanę, ze względu na łatwy dostęp tej używki. W szkołach miejscami, w których dochodzić może do zażywania narkotyków są tereny dookoła budynku szkolnego i toalety uczniowskie.
W jaki więc sposób zapewnić uczniom bezpieczną przerwę? Może rozwiązaniem jest akcja Przerwa pełna atrakcji? To przedsięwzięcie, którego celem nadrzędnym jest zapewnienie uczniom bezpieczeństwa w czasie przerw międzylekcyjnych. Każda szkoła posiada specyficzny układ pomieszczeń, nie mniej jednak najczęściej w każdej z nich dochodzi do przejawów agresji w toaletach szkolnych i zaułkach. Rozwiązaniem tych problemów mogą stać się przygotowane i przeprowadzane przez nauczycieli zajęcia, które w dodatkowy sposób wzbogacają ofertę edukacyjną szkoły ale i stają się swego rodzaju obciążnikiem nauczycieli dyżurujących. Poprzez ofertę zajęć można: zmobilizować uczniów do aktywnego wypoczynku, ograniczyć agresję, kształtować zasady zdrowej rywalizacji, promować zdrowy styl życia, wzmacniać współpracę środowiska szkolnego, zapoznać uczniów z różnymi sposobami rozładowania napięcia i radzenia sobie w sytuacjach złości. Tak wiele zalet ukrytych pod jednym wspólnym mianem- bezpiecznej przerwy .

Źródła:

http://www.enhis.pl/index.php/main/index/2-1-2-3/Wypadki_w_szkole.html
E. Sowa, Patologie społeczne młodzieży, „Wychowawca” 2009, s. 23.
B. Urban, Narkomania wśród młodzieży szkolnej, „Nowa Szkoła” 1995, s. 31.
B. Bryś, Przerwa pełna atrakcji-sposób na bezpieczną przerwę, „Dyrektor szkoły” 2009, nr 10, s. 38-39.
E. Nerwińska, Szkoła bez przemocy?, „Dyrektor szkoły” 2007, nr 5, s. 31.
B. Woynarowska, J. Mazur, Palenie tytoniu w szkole- opinie uczniów, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” 2002, s.13
B. Ignar- Golińska, Środowisko fizyczne szkoły, W: Bezpieczeństwo człowieka w środowisku lokalnym,
red. W. Cieszkowski, Olsztyn 1999, s.349,370-373.
M.Krawczonek, Agresja- problem współczesnej szkoły, „Dyrektor szkoły” 2007, nr 5, s.44.
A. Komendant, Przemoc w szkole wśród dziewcząt i chłopców, „Dyrektor szkoły” 2007, nr 6, s. 35.
M.A. Górnikiewicz, Dyrektor gwarantem bezpieczeństwa w szkole, „Nowa szkoła” 2008, nr 9, s 29-31.
S. Szelewa, MEN a bezpieczeństwo uczniów, „Dyrektor szkoły”2008, nr 9, s. 10- 12.
M. Kaszulanis, „Wielki brat” na korytarzu, „Głos nauczycielski” 2010, nr 34, s. 6-7.