Doradztwo edukacyjno-zawodowe w systemie edukacji

Doradztwo edukacyjno- zawodowego w systemie edukacji

WPROWADZENIE
Współczesna młodzież zdana jest na podejmowanie decyzji związanej z wyborem ścieżki kształcenia po ukończeniu III etapu edukacyjnego, czyli gimnazjum, a od roku 2019 decyzję taką będą podejmować jeszcze młodsi uczniowie, czyli ósmoklasiści. Wybór kierunku dalszej edukacji to pierwsza poważna decyzja w życiu młodego człowieka i problemem dla niego nie są ograniczenia kulturowe czy społeczne, jak to miało miejsce w przeszłości, ale ciągłe zmiany zachodzące na rynku pracy, zmienność, która przyczynia się do braku stabilizacji. Uczniowie coraz częściej zastanawiają się nad tym, w jakim kierunku warto się kształcić, aby w przyszłości znaleźć dobrą pracę, zapewniającą odpowiedni status materialny. ,,Aspiracje młodzieży są przeważnie wysokie. Co więcej, konsekwentnie podejmuje ona działania zmierzające do realizacji swoich dążeń. W najbliższym czasie wraz ze zwiększającym się odsetkiem osób z dyplomem ukończenia uczelni sam poziom wykształcenia zacznie mniej różnicować ludzi, niż było to wcześniej, a coraz większego znaczenia zacznie nabierać rodzaj uzyskanego wykształcenia. Oznacza to, że dla współczesnej młodzieży nie istnieje już dylemat: „czy się uczyć?”, ale „czego się uczyć?” (1) Dokonanie tego właśnie wyboru może zadecydować o jej dalszych losach.
Istotny jest wybór szkoły cieszącej się dobrą opinią w środowisku, posiadającą odpowiedni prestiż, gdyż to on ułatwia młodemu człowiekowi dobry start. Dla wielu uczniów i ich rodziców ważne jest posiadanie wiedzy na temat zawodów nadwyżkowych i deficytowych. Niektórzy promują przekonanie, że podstawowym celem doradztwa zawodowego jest wskazanie tych zawodów lub kierunków kształcenia, które gwarantują zatrudnienie. Pożądanym efektem jest tu pozyskanie zatrudnienia. Jest to cel ważny, jednak powinien być rozpatrywany w kontekście innych ważnych celów i wartości życiowych. Zagadnienia związane z pozyskiwaniem pracy, aplikowaniem, procedurami rekrutacji i selekcji pracowników nie mogą przesłonić aspektów związanych z rozwojem zawodowym, realizacją pasji , aspiracjii godzenia innych sfer życia”.(2) Bardzo ważne jest wsparcie w zakresie doradztwa edukacyjno- zawodowego, aby decyzja dotycząca dalszej ścieżki zawodowej była przemyślana, zgodna z predyspozycjami, skłonnościami zawodowymi, zdolnościami i zainteresowaniami oraz uwzględniała cechy osobowościowe ucznia. ,,Informacyjna funkcja doradztwa zawodowego polega na realizacji usług w zakresie przekazywania treści, które służą odkrywaniu zainteresowań jednostki i jej uzdolnień. Wiąże się ona również z udzielaniem informacji na temat form i możliwości kształcenia, wolnych miejsc pracy, tendencji rozwojowych gospodarki na lokalnym rynku pracy, przepisów prawnych dotyczących zatrudnienia i bezrobocia, warunków wykonywania poszczególnych prac i zawodów, własnych możliwości w odniesieniu do środowiska pracy”.(3) Zdaniem W.J. Paluchowskiego ,,Celem doradztwa zawodowego jest pomoc w procesie podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych. Proces ten jest złożony- wymaga namysłu oraz odpowiednich danych. Proces pozyskiwania tych danych, a następnie ich oceny, analizy i interpretacji to proces diagnozowania. Efektem tego procesu jest diagnoza, czyli rozpoznanie i nazwanie tych informacji, które były poszukiwane. Efektem diagnozowania w doradztwie zawodowym może być na przykład rozpoznanie uzdolnień, predyspozycji i przekonań dotyczących kariery edukacyjnej i zawodowej”.(4) Literatura przedmiotu wskazuje na istotną rolę doradztwa zawodowego w wyborze dalszej ścieżki kształcenia.

1. M. Siejka, Dlaczego młodzi ludzie mają problem z wyborem szkoły i ścieżki kariery, www. chceszrozwoju.pl/2018/03/18/dlaczego-mlodzi-ludzie-maja-problem-z-wyborem-szkoly-i-sciezki- kariery/ data dostępu 05 .07.2018
2.M. Rosalska , Warsztat diagnostyczny doradcy zawodowego. Przewodnik dla nauczyciela i doradcy, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2012, s.15
3.A. Strużyna , Instytucjonalne doradztwo zawodowe. Diagnoza i model optymalizacyjny ,Wyd. Garmond, Poznań 2005, s. 78
4.W.J. Paluchowski, Diagnoza psychologiczna. Proces-narzędzia- standardy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007,s.11

WSPÓŁCZESNY CHARAKTER DORADZTWA EDUKACYJNO-ZAWODOWEGO

Współczesny charakter doradztwa zawodowego jest wynikiem zmian, które nastąpiły w Polsce po 1989 r., a związane były z transformacją systemową i wymuszały kształtowanie się społeczeństwa informacyjnego oraz gospodarki opartej na wiedzy. ,,Przeobrażenia te stworzyły możliwość wyboru różnych dróg edukacyjnych, możliwość zdobywania nowych, nieznanych dotychczas zawodów. Gospodarka wolnorynkowa, która dała możliwość rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej oraz konkurencja na rynku pracy spowodowała, iż rozszerzyła się grupa klientów korzystających z usług doradztwa zawodowego”.(5) ,,Zmiany na rynku pracy, pojawienie się nowych zawodów oraz istniejące bezrobocie wymaga od dzisiejszych absolwentów szkół umiejętnego planowania własnej kariery zawodowej, dużej mobilności i umiejętności aktywnego poszukiwania pracy. Dzieje się tak na skutek przemian polityczno- gospodarczych w naszym kraju, które powodują duże zmiany na rynku pracy, wymagają dziś od młodego człowieka rozwoju postaw i kompetencji oraz wzięcia odpowiedzialności za własną przyszłość zawodową”.(6)Ponadto rzeczywistość ekonomiczno- społeczna wymusza na pracodawcach stawianie coraz to nowych oczekiwań wobec pracowników. Człowiek zmuszany jest zmieniać zawód, a nawet miejsce zamieszkania, uzyskiwać dodatkowe kwalifikacje w poszukiwaniu pracy. Ma być osobą mobilną, elastyczną, szybko przystosowującą się do potrzeb rynku pracy. Zdaniem D. Kukli,, Proces postępu technicznego, rozwój technologii informatycznych, procesy globalizacji, przekraczanie barier geograficznych i politycznych w działalności gospodarczej - wszystkie te zjawiska powodują deregulacje gospodarki i rynku pracy oraz wyznaczają nowe wyzwania zarówno dla osób zmieniających pracę lub próbujących wejść na rynek pracy, jak i dla poradnictwa zawodowego”.(7)W związku z powyższym współcześnie doradztwo zawodowe zmierza w kierunku procesu całożyciowego. Obecnie doradca zawodowy ma pomóc w planowaniu kariery zawodowej, wyborze szkoły i zawodu, zmiany zawodu, wyborze kierunku studiów, poszukiwaniu pracy czy samozatrudnieniu oraz motywować do aktywności edukacyjnej i zawodowej. ,,Ważnym jego zadaniem jest kreowanie postaw aktywnych, przedsiębiorczych, nastawionych na zmiany”. (8) Młodych ludzi trzeba przygotować do aktywności na rynku pracy oraz świadomego planowania drogi rozwoju.

5.A. Strużyna , op. cit., s.11
6.Red. H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, Wyd. Instytut Technologii Eksploatacji, Tom 128, s.48
7.D. Kukla, Raport dotyczący stanu doradztwa edukacyjno-zawodowego w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej, www.koweziu.edu.pl, 2012
8.A. Strużyna, loc. cit.

ISTOTA I DEFINICJA DORADZTWA ZAWODOWEGO
Każdy człowiek jest odpowiedzialny za swoje życie oraz wybory, których dokonuje. By podejmować je w sposób świadomy, powinien najpierw poznać dobrze siebie, czyli swoje zalety i wady, mocne i słabe strony, swoją osobowość, predyspozycje zawodowe, zrozumieć swoje cele i potrzeby. Następnie istotne jest, aby zrobił rozeznanie rynku edukacyjnego, by mógł wybrać szkołę, która zapewni mu najlepsze warunki rozwoju, zgodne z jego zainteresowaniami i predyspozycjami zawodowymi. Kolejny etap to poznanie rynku pracy i oferty zawodów. Niestety, bez pomocy nastolatek nie jest w stanie samodzielnie tak dogłębnie poznać siebie i swoich możliwości, dlatego w tym obszarze potrzebuje wsparcia innych osób, np. rodziców, wychowawcy, doradcy zawodowego. W celu przygotowania go do świadomego wyboru dalszej ścieżki kształcenia i zawodu potrzebny jest długotrwały proces, który należy zapoczątkować w szkole podstawowej i kontynuować na kolejnych etapach kształcenia. Proces ten jest złożony, wymaga rozwagi w podejmowaniu decyzji oraz odpowiednich informacji niezbędnych do dokonania właściwych wyborów.
,,Doradztwo edukacyjne i zawodowe jest szeroko pojmowane jako element procesu wychowawczego oraz edukacji całożyciowej. Może być rozpatrywane jako moment udzielenia pomocy, rady, wsparcia doradczego, proces modyfikowania zachowania i postaw oraz wspólne wypracowanie działań w perspektywie przyszłości. Daje wiele korzyści, wśród których jako pierwsze można wyliczyć: pomoc w racjonalnym zaplanowaniu indywidualnej ścieżki kariery zawodowej, zapobieganie różnego typu niepowodzeniom szkolnym, porzucaniu szkoły, a potem pracy jako konsekwencji niewłaściwych wyborów, przekazywanie aktualnych informacji o typach szkół i możliwych wyborach ścieżek kształcenia, pomoc we wkraczaniu i poruszaniu się po rynku pracy, podniesienie świadomości możliwych wyborów drogi życiowej”.(9)
W literaturze dotyczącej wyboru zawodu, czyli poradnictwa zawodowego spotykamy się z określeniami: preorientacja zawodowa, orientacja zawodowa i doradztwo edukacyjno-zawodowe. Istnieje konieczność rozróżnienia tych pojęć, aby uświadomić sobie, z jakiej pomocy powinien korzystać uczeń szkoły podstawowej i klas gimnazjalnych. Wszystkie wskazane powyżej pojęcia oparte są o doktrynę, która zakłada, że planowanie ścieżki edukacyjnej i rozwój kariery zawodowej jest procesem, który rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie i trwa przez całe życie człowieka. Ich wspólnym celem jest udzielenie porady zawodowej, która stanowi element integrujący triadę poradoznawstwa zawodowego.
Poradnictwo zawodowe najczęściej definiowane jest jako system długofalowych i wieloetapowych działań wychowawczych, towarzyszących jednostce w trakcie jej rozwoju zawodowego.
Poprzez preorientację zawodową rozumie się działania edukacyjno- wychowawcze polegające na uświadomieniu dzieciom ,,obecności” pracy w życiu człowieka, zapoznaniu z zawodami wykonywanymi przez osoby z najbliższego środowiska , kształtowaniu umiejętności współpracy w grupie oraz wychowaniu przez pracę. Działania te skierowane są do dzieci w wieku przedszkolnym. S. Szajek uważa, że ,,preorientacja zawodowa jest procesem, w którym młody człowiek poprzez wzajemnie interakcje w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole nabywa wiadomości odnośnie podstawowych zawodów z najbliższego środowiska wychowawczego”.(10) Preorientacja zawodowa to etap poprzedzający doradztwo edukacyjno- zawodowe, ukierunkowany jest nie na podejmowanie decyzji i dokonywanie wyborów, ale ma na celu ukazanie pracy jako źródła satysfakcji człowieka.
Orientacja zawodowa adresowana jest do uczniów klas 1-6 szkół podstawowych. Ma ona na celu zapoznanie ich z wybranymi zawodami i ich specyfiką, gromadzenie wiedzy na temat własnych zasobów, przygotowanie do wyboru dalszej drogi kształcenia w szkole ponadpodstawowej, poszerzanie wiedzy na temat roli pracy zawodowej w życiu człowieka, motywowanie do podejmowania działań w kierunku podjęcia indywidualnej decyzji zawodowej.
S. Szajek uważa, że orientacja zawodowa to ,, wszystkie działania szkoły, rodziców i innych osób uczestniczących w przygotowaniu młodzieży do wyboru zawodu, podejmowane w stadium rośnięcia, a więc w podokresie zainteresowania i zdolności i kontynuowane w stadium eksploracji, zwłaszcza w podokresie próbowania”.(11)
Z kolei doradztwo edukacyjno- zawodowe skierowane jest do uczniów klas 7-8 szkoły podstawowej oraz klas gimnazjalnych, uczniów szkół branżowych, liceów, techników oraz szkół policealnych. Jego zadaniem jest przygotowanie do wyboru dalszej drogi edukacyjnej i wyboru zawodu, poznanie współczesnych zawodów, przygotowanie do wejścia na rynek pracy.,, Doradztwo edukacyjno- zawodowe związane jest z systemem oświaty i dotyczy procesu towarzyszenia uczniom w podejmowaniu decyzji związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej”.(12) ,,Szeroko rozumiane doradztwo edukacyjno- zawodowe można postrzegać jako kształtowanie postaw aktywnych wobec planowania własnej kariery edukacyjnej i zawodowej, może ono stać się ważnym elementem programu wychowawczego szkoły lub placówki, a nie sekwencją odosobnionych , sporadycznych działań”. (13)
Ważnym elementem procesu edukacji w zakresie doradztwa edukacyjno- zawodowego jest wyposażenie uczniów w umiejętności niezbędne do podejmowania racjonalnych decyzji dotyczących wyboru zawodu. System doradztwa zawodowego ma zapewnić poznanie możliwości zdobycia zawodów, które oferują szkoły ponadpodstawowe, ale także zagwarantuje rozwijanie własnych umiejętności, zainteresowań czy talentów.

9.I. Gołębiewska, Istota doradztwa edukacyjno- zawodowego, http://www.edukacjaidialog.pl/8.06.2016,data dostępu 29.05.2018
10.S. Szajek, System orientacji i poradnictwa zawodowego, Wyd. PWN, Warszawa 1989, s. 32
11.S. Szajek, op. cit., s. 33.
12.Praca pod red. Agnieszki Pfeiffer, Doradztwo edukacyjno- zawodowe. Przykładowe rozwiązania ,Wyd. Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2014, s.6
13.Praca pod red. Agnieszki Pfeiffer, loc.cit.