Głos, dźwięk, muzyka w odbiorze dzieci z niepełnosprawnościami - na przykładzie dziewczynki z zespołem Retta

GŁOS, DZWIĘK I MUZYKA ODBIERANE PRZEZ DZIECI
Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI ORAZ ICH ASPEKT TERAPEUTYCZNY
NA PZYKŁADZIE DZIEWCZYNKI Z ZESPOŁEM RETTA

Odbiór bodźców sensorycznych jest niezwykle ważnym elementem naszej egzystencji.
Dzięki zmysłom możemy w pełni doświadczać życia oraz się rozwijać. Kiedy mamy deficyt w odbiorze bodźców zmysłowych, możemy posiadać jakąś z niepełnosprawności sensorycznej, wtedy utracony zmysł często jest kompensowany wyostrzeniem innych. Lecz co w sytuacji, gdy bodźce zmysłowe odbieramy, lecz nie potrafimy skomunikować się ze światem?

Przykładem osób z tego typu niepełnosprawnością są tzw. „Milczące Anioły.”.
Są to dziewczynki cierpiące na tzw. zespół Retta, a mówi się tak o nich, ponieważ w wyniku swej choroby zamknęły się w sobie, straciły zdolność mowy, chodzenia, kontroli nad ciałem. Dziewczynki cierpiące na to genetyczne, bardzo rzadkie schorzenie, do niedawna były uważane za autystyczne, głęboko upośledzone, nie rokujące dobrze pod kątem rozwoju w oczach lekarzy. Dziś już wiadomo, że to często zdrowe umysły, zamknięte w niesprawnych ciałach, które bardzo chcą się komunikować. Mogą to robić oczami, a przy ciężkiej pracy, mogą nawet wskazać coś rączkami.
Ani w ciąży, ani po urodzeniu absolutnie nic nie wskazuje, że dziewczynka jest chora. Dopiero po kilku miesiącach normalnego rozwoju rodzice obserwują coraz bardziej niepokojące objawy. Dziewczynki w wieku 6-18 miesięcy zaczynają tracić nabyte wcześniej umiejętności.

Proces wytwarzania głosu, a co za tym idzie i mowy, jest uwarunkowany wieloma czynnikami, które nadają mu indywidualny, osobniczy charakter.
Tutaj zanim dziecko zacznie przechodzić te procesy, zaczyna się zanik tych umiejętności.
Im prędzej wykryta zostanie choroba oraz im prędzej wdrożymy działania, mające na celu poprawić funkcjonowanie poznawcze oraz komunikacyjne dziecka, tym większa szansa na polepszenie jakości egzystencji tych dziewczynek.

Wśród wielu zajęć rewalidacyjnych i wspomagających rozwój dziecka, występuje szczególne zapotrzebowanie na różnorodne oddziaływanie terapeutyczne, polegające na stwarzaniu dzieciom warunków do samorealizacji przez bliskie i dostępne jego naturze formy aktywności, umożliwiające zmniejszenie napięć psychofizycznych, odprężenie, radość, wyzwolenie i rozładowanie zablokowanej energii, uzewnętrznienie i uporządkowanie hamowanych emocji oraz w trakcie tych działań korektę zachowań, zniekształceń i ograniczeń. Zadanie takie spełniają rożne formy aktywności muzycznej.

Wszystkie formy aktywności muzycznej można uczynić dostępnymi dla dzieci z różnymi niepełnosprawnościami. Mają one swoje walory w dziedzinie wychowania i terapii.
Zajęcia muzyczne prowadzone z dziećmi niepełnosprawnymi w klasach integracyjnych powinny uwzględniać trzy aspekty:
a) terapeutyczny, dostosowany do konkretnych zaburzeń sprawności;
b) ogólnorozwojowy, jaki mogą i powinny mieć poszczególne zajęcia;
c) umuzykalniający, wprowadzający w świat muzyki.

Zdaniem Z. Konaszkiewicz „wszystkie te elementy muszą być ze sobą ściśle powiązane i przenikać się wzajemnie. Pominięcie któregoś z nich czyni zajęcia niepełnowartościowymi”.

MUZYKOTERAPIA to systematyczne i metodyczne zastosowanie muzyki w kompleksie działań leczniczych, obejmujących proces diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości, oparte o interdyscyplinarne założenia: muzyczne, psychologiczne, medyczne, pedagogiczne i rehabilitacyjne.
Muzyce przypisuje się różne funkcje w zależności od tego, czy w powstawaniu i leczeniu różnych schorzeń uwzględnia się udział psychiki, czy bazuje się na koncepcjach biologicznych. Z jednej strony muzykoterapia stanowi formę psychoterapii – ukierunkowaną na rozwiązywanie problemów osobowościowych (emocjonalnych, społecznych), z drugiej – wspomaga działanie leków i zmienia procesy fizjologiczne.
Muzykoterapia stanowi niezwykle cenną metodę w pracy z dziećmi, szczególnie z tymi, u których problemy emocjonalne zaburzają normalne funkcjonowanie w relacjach z innymi ludźmi. W trakcie terapii muzycznej dochodzi do otwarcia nowej skali przeżyć dzieci. Ujawniają one reakcje szczere, otwarte, nie zniekształcone uprzedzeniami, tak częstymi w psychoterapii werbalnej.

W muzykoterapii dziecięcej wykorzystuje się różne techniki muzykoterapeutyczne, psychoterapeutyczne, także elementy z systemów wychowania muzycznego
E. Jacques – Dalcroze’a i C. Orffa.
Należą do nich:
 śpiewanie piosenek;
 muzykowanie elementami dźwiękonaśladowczymi;
 gra na instrumentach perkusyjnych;
 ćwiczenia słuchowe;
 słuchanie muzyki;
 zabawy muzyczno – ruchowe;
 tańce;
 ćwiczenia poczucia rytmu;
 ćwiczenia dotykowe;
 ćwiczenia mowy;
 improwizacje instrumentalne, ruchowe, wokalne;
 psychodrama, pantomima;
 interpretacje słowne i plastyczne muzyki;
 relaks z podkładem muzycznym;
 dyskusja terapeutyczna.

U wybranej dziewczynki z zespołem Retta użyłam:
ruchu przy muzyce (metoda Knill'ów);
słuchania piosenek;
ćwiczeń dotykowych;
gry na instrumentach (gitara, cymbałki, keyboard, grzechotki);
układu tanecznego do ulubionej piosenki dziecka;
nauki nowych słów (np. nazw instrumentów).

METODA KNILL'ÓW
Zajęcia prowadzone metodą Marianny i Christophera Knill’ów „Świadomość Ciała, Kontakt i Komunikacja” obejmują cztery programy oraz Program Wprowadzający i Program Specjalny (dla dzieci niepełnosprawnych ruchowo).
Są to zajęcia opierające się na aktywności ruchowej dziecka i terapeuty, połączone ze specjalnie skomponowaną muzyką, która stymuluje, skupia uwagę dziecka i tworzy poczucie przewidywalności sytuacji.
Sesje zajęciowe trwają:
8 minut – Program Wprowadzający
15minut- Program 1 i 2
20 minut - Program 3 i 4
25 minut – Program Specjalny

Podstawowym założeniem tej metody jest fakt, iż dotyk dla rozwoju człowieka jest niezwykle ważny. „Dotyk i Komunikacja” opiera się na założeniu, że skóra ludzka jest najważniejszym kanałem sensorycznym, zaś doświadczenie dotyku jest pierwszym wrażeniem, jakiego doznajemy i ostatnim, które tracimy. Kontakt fizyczny rodzi się nie tylko z dotyku, powstaje także dzięki ruchowi. Przez kontakt fizyczny rozwijają się pierwsze ludzkie emocje i nawiązany zostaje kontakt z otaczającym światem
Fizyczna bliskość i dotyk są istotą skutecznej pracy z dziećmi i dorosłymi, których komunikacja nie rozwinęła się we wczesnych stadiach.
Celem nadrzędnym zajęć jest rozwijanie świadomości i wrażliwości dzieci na wzajemne kontakty, sygnały i reakcje. Proponowane przez Knill’ów programy, stanowią ramy, w których rozwija się kontakt społeczny i ruch, a równocześnie są formą zabawy. Dają podstawy rozwoju i rozumienia języka ciała.
W zajęciach metodą Knill’ów dziecko wykonuje proste zadania ruchowe. Ważną i nieodłączną częścią składową sesji jest muzyka, specjalnie skomponowana dla potrzeb opisywanej metody. Stanowi ona obudowę wspierającą zajęcia z dziećmi. Towarzyszy wykonywanym czynnościom przez cały czas trwania zajęć. Muzyka zwiększa i stymuluje uwagę dziecka, kieruje nią i motywuje do określonej aktywności. Dziecko słysząc ją domyśla się, co może się teraz zdarzyć i jakie ruchy należy w danym momencie wykonać, podpowiada, jaki będzie kolejny wykonany przez nie ruch. Wszystkim ruchom dziecka towarzyszy opracowany przez muzykoterapeutów specjalny akompaniament muzyczny (bardzo prosta linia melodyczna i łatwy do odtworzenia rytm), który jest wspomagany głosem osoby prowadzącej (lektor podający kolejne polecenia), śpiewem, rytmicznym mówieniem dostosowanym do wykonywanych czynności.

Muzyka ta jest delikatna, poniekąd jak relaksacyjna, lecz ta nie ma na celu odprężenia, ale przykucie uwagi dziecka oraz stworzenie komfortu, bezpieczeństwa, przewidywalności.
Głos lektora jest przyjemny, rytmiczny, wolny i wyraźny. Jest to głos damski.
Badane przeze mnie dziecko bardzo pozytywnie odbierało tę formę ćwiczenia oraz preferowało głos lektora.
Dlaczego głos niektórych osób wydaje się idealny do radia, a inne głosy drażnią? Na to pytanie postanowili odpowiedzieć naukowcy z University of California.
Grant McGuire z University of California postanowił sprawdzić, jakie cechy dźwięku sprawiają, że głos brzmi atrakcyjnie. Zanalizował właściwości akustyczne tych głosów.
To badanie zostało przeprowadzone jedynie wśród osób z Kalifornii. Nie określił on dokładnej definicji atrakcyjności, pozostawiając uczestnikom wolność. Na podstawie wyników McGuire określił trzy cechy, które sprawiają, że głos brzmi atrakcyjnie.

Po pierwsze z badania wynika, że im bardziej "kalifornijsko" brzmiały głosy tym bardziej podobały się uczestnikom. Być może więc lubimy, kiedy głos brzmi podobnie do dialektu, którym się posługujemy. Ponadto nie lubimy głosów, które przypominają skrzypienie. Również dłuższa krtań powoduje inną dźwięczność w głosie, która jest uważana za atrakcyjniejszą.

U dzieci z zespołem Retta, głos jest atrakcyjny gdy brzmi przyjaźnie i pewnie, a także gdy jest dość wysoki (sopran, mezosopran).
Piskliwych dźwięków, zbyt mrocznych i niskich tonów natomiast dziecko nie lubi.
W piosenkach jest z tym różnie.
Na pytanie co wpływa na preferencje muzyczne w piosenkach słuchanych przez dziewczynkę, pomógł mi przeprowadzony przeze mnie i koleżankę mały eksperyment.

BADANIE REAKCJI EMOCJONALNYCH DZIECKA PODCZAS SŁUCHANIA LUBIANYCH I NIELUBIANYCH PRZEZ NIE UTWORÓW MUZYCZNYCH W 4 FORMACH ICH PREZENTACJI ORAZ OKREŚLENIE CECH UTWORÓW NA TO WPŁYWAJĄCYCH
Włączone zostały dziecku 3 piosenki które lubi, 3 których nie lubi (to rozróżnienie wcześniej zostało wykonane, poprzez wielokrotne obserwacje reakcji dziecka).
Następnie każda z piosenek była włączana dziecku (fragmentarycznie) w kilku wariantach:
1. Piosenka oryginalna z teledyskiem.
2. Sam teledysk.
3. Piosenka w wykonaniu innej osoby.
4. Sam podkład muzyczny (instrumentalny).
Wyniki pozwoliły wyciągnąć kilka wniosków:
- Dziewczynka podczas słuchania piosenek, które lubiła, wykazywała silnie pozytywne emocje do każdej z form prezentowania utworu. Najmniej pozytywny był do wykonania przez innego wokalistę.
- Dziewczynka słuchając piosenek których nie lubiła, wykazywała negatywne emocje, wstręt, a czasem silny strach w każdej z form prezentowania utworu.
- Nielubiane przez dziecko piosenki zazwyczaj miały nietypowy rytm, dramatyczne lub krzykliwe tony, nie były przewidywalne w swej strukturze, ale były bardziej złożone muzycznie.
- Lubiane przez dziecko piosenki były radosne, posiadały stosunkowo prosty rytm i przewidywalną budowę utworu, instrumenty nie budowały wzrastającego w nich napięcia.
- Zarówno typ głosu, sposób śpiewania jak i schematyczność i powtarzalność elementów struktury utworów miały tutaj wpływ na reakcje emocjonalne dziewczynki oraz jej preferencje w wyborze piosenek.

TANIEC
W pracy z dzieckiem z zespołem Retta taniec okazał się nie tylko świetną zabawą, ale także niezwykłą pomocą w nabywaniu koordynacji ruchowej, świadomości własnego ciała, ćwiczeniu umiejętności ruchowych, usprawnieniu fizycznej kondycji ciała, koordynacji ruchu do słyszanej muzyki oraz ćwiczeniu zapamiętywania powtarzalnych w układzie elementów ruchowych.
Dziecko po kilkukrotnym powtarzaniu (po kolejnych 4 zajęciach) potrafiło nawet samo zainicjować kolejny element układu tanecznego oraz czuło się komfortowo i bezpiecznie potrafiąc przewidzieć kolejne aktywności.

GRA NA INSTRUMENTACH
Angażowanie dziewczynki w grę na cymbałkach, keyboardzie, gitarze oraz grzechotkach pozwoliło jej odkrywać samej nowe dźwięki, przeżywać nowe doznania muzyczne oraz kształtować świadomość własnego ciała i sprawczości – że własny ruch może wywołać jakiś skutek w rzeczywistości (w tym wypadku dźwięk).

Wszystkie omówione formy aktywności muzycznej można uczynić dostępnymi dla dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Charakteryzują się one wysokimi walorami w dziedzinie wychowania i terapii.
Dzieci niepełnosprawne, mając w dużym stopniu ograniczone możliwości, jednak w innych aspektach nie różnią się od swoich zdrowych rówieśników. Głównym dążeniem wszelkiego typu działań winno być „zwrócenie dzieciom niepełnosprawnym tego wszystkiego, co zostało im w życiu zabrane, a więc radości życia, jak i możliwości korzystania ze wszystkiego, co mają inne dzieci”.
W tak szeroko postrzeganej pracy z dzieckiem niepełnosprawnym nie może zatem zabraknąć muzyki i to nie tylko w zakresie muzykoterapii, ale także w wielu innych gałęziach wychowania muzycznego. Także połączenie tego typu pracy z ruchem oraz innym doświadczeniom zmysłowym daje wysoce terapeutyczne efekty.
Psychologia rozwojowa stwierdza, iż „u dzieci dominującym rodzajem działalności jest zabawa i nauka odmienna jakościowo i istniejąca w różnych proporcjach w kolejnych etapach rozwojowych". Zabawa stanowi naturalną potrzebę dla każdego dziecka pełnosprawnego i niepełnosprawnego, może ona zatem stać się tożsamym środkiem terapeutycznym, bądź o znacznie korzystniejszym działaniu niż ćwiczenia rehabilitacyjne.

Bibliografia:

1. Szacho-Głuchowicz, J., Znaczenie zajęć muzycznych dla rozwoju dziecka w szkole integracyjnej, (2012). (Niniejszy artykuł stanowi obszerny fragment pracy dyplomowej pod tym samym tytułem, napisanej w ramach kursu kwalifikacyjnego w Centrum Doskonalenia Nauczycieli Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Bydgoszczy w roku 2012 pod kierunkiem mgr Moniki Laskowskiej).
2. Doroszewska, M., (1985), Pedagogika Specjalna. Warszawa.
3. Kielin, J., (2000). Rozwój daje radość, Gdańsk.
4. Kirejczyk, K., (1981 ). Upośledzenie umysłowe- pedagogika, Warszawa.
5. Knill, M., Knill, Ch., (1995). Programy aktywności. Świadomość ciała. Kontakt i komunikacja. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej, MEN, Warszawa.
6. Knill, Ch., (1995). Dotyk i komunikacja Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej, MEN, Warszawa.
7. https://www.deon.pl/inteligentne-zycie/psychologia-na-co-dzien/art,238,co-sprawia-ze-glos-brzmi-atrakcyjnie.html
8. http://www.codziennypoznan.pl/artykul/2013-02-24/cechy-charakterystyczne-glosu-dzieciecego
9. http://www.dziennikpolski24.pl/artykul/9023665,milczace-anioly-czyli-dziewczynki-ktore-porozumiewaja-sie-tylko-oczami,1,id,t,sa.html

Wioletta Kluczniok