Formy i rodzaje agresji

Rozważając problematykę agresji należy wyróżnić dwa podstawowe pojęcia: przedmiot i podmiot agresji. Przedmiotem agresji określane są osoby lub rzeczy, na które ukierunkowane jest agresywne zachowanie, natomiast podmiotem jest osoba albo grupa osób, u których zauważyć można zachowania agresywne. To, czy dana osoba jest agresorem, czy jego ofiarą, zależy od jej właściwości.
Agresorem określa się osobę, która charakteryzuje się wieloma negatywnymi emocjami takimi jak: gniew, nienawiść czy złość, które swoje podłoże mają w przeżywanych frustracjach i stresach, odrzuceniu lub izolacji. Osoba ta, poprzez swoje działania, odreagowuje wcześniejsze poniżenia i krzywdy, bądź doznane upokorzenia, zaspokaja swoją potrzebę dominacji i prestiżu, stara się utwierdzać w poczuciu swojej psychicznej i fizycznej władzy. Ofiarami bywają osoby niezdolne do samodzielnej obrony, zagubione, niepewne siebie i słabe. Agresor wie, że może w stosunku do nich, na wiele sobie pozwolić, bez ponoszenia konsekwencji swojego postępowania. Ofiary są uprzedmiotawiane, poniżane, gnębione i wyszydzane. Według prof. Brunona Hołysta ofiarami są:
1) jednostki słabe fizyczne, uległe, strachliwe,
2) osoby, które porzuciły gang lub inną nieformalną grupę,
3) dzieci o zakłóconej tożsamości – raz ofiary przemocy, innym razem jej sprawcy, próbujący w ten sposób „się odegrać”, wykazać własną siłę.
Najczęściej spotykanymi formami agresji jest agresja czynna i bierna. Agresja czynna jest wyraźnie zauważalna. Agresor nie podejmuje żadnych prób jej ukrycia. Przejawia się ona: biciem, szczypaniem, kopaniem, szarpaniem, rzucaniem przedmiotami. Agresja bierna natomiast jest próbą manipulacji drugą osobą, dokuczeniem jej, zranieniem bez ryzykowania otwartego konfliktu oraz efektem tłumienia emocji negatywnych.
Joanna Grochulska wyodrębnia następujące formy zachowań agresywnych:
1) fizyczne – przejawiające się w takich zachowaniach jak: bicie, zachęcanie do bicia, niszczenie czyichś przedmiotów, odbieranie siłą;
2) słowne – w formie kłótni, przezywania, wyśmiewania się, szydzenia z kogoś;
3) skarżenie – czynne lub w postaci gróźb;
4) karanie – stosowanie kary, propozycja zastosowania kary;
5) pochwałę agresji – przyzwolenie na zachowania agresywne, pobłażanie wobec zachowań agresywnych w rozwiązywaniu konfliktów;
6) zachowania egoistyczne – dotyczące sytuacji, w których nade wszystko stawia się własne dobro.
Według Tadeusza Tomaszewskiego agresywne zachowanie może przejawiać się w trzech formach:
1) Izolowania się – niepatrzenia na siebie nawzajem, wzajemnego unikania się, nieodzywania się do siebie, trwałego zerwania wszelkich stosunków itp.;
2) Demonstrowania – aktywnego okazywania swego niezadowolenia przez gesty, miny, wyrzuty i wymówki, mniej lub bardziej przejrzyste aluzje itp.;
3) Ataku agresji w ściślejszym tego słowa znaczeniu, polegającym na czynnościach zmierzających do zaszkodzenia danej osobie, osłabienia jej, sprawienia bólu itp.
A. H. Buss i A. Durkee dokonują szerszej klasyfikacji form agresji wyróżniając:
1) napastliwość fizyczną, która jest skłonnością do stosowania przemocy wobec innych;
2) napastliwość słowną, która swoją treścią i formą bezpośrednio szkodzi i rani;
3) napastliwość pośrednią, szkodzącą innym, która może być pomówieniem, donosem, plotką czy anonimem;
4) negatywizm jako formę przeciwstawiania się innym;
5) podejrzliwość oraz wrogość skierowaną przeciwko innym;
6) urazę i gniew spowodowany złym traktowaniem;
7) drażliwość i skłonność do irytacji;
8) poczucie winy i wyrzuty sumienia.
Jeszcze inne formy agresji przedstawia Erich Fromm, który wyodrębnia formę:
1) Aktywno - spontaniczną o wrodzonym podłożu, przejawiającą się w sytuacjach życiowych, wymagających obrony w sytuacji zagrożenia. Nazywa ją agresją łagodną, konstruktywną ze względu na brak jakiejkolwiek subiektywnej wrogości. Potęguje się ona tym bardziej, im większe jest zagrożenie;
2) Reaktywno – defensywną o wrogim charakterze, pojawiającą się w sytuacjach zabarwionych strachem. Człowiek wykazuje zachowania agresywne powodowany strachem w obronie o własne życie. Stąd też strach staje się motorem jego działania;
3) Aktywno – destrukcyjną mającą charakter instrumentalny i odgrywającą ważną rolę w relacjach między dorosłymi i dziećmi. Cechuje się ona świadomą wrogością oraz skłonnościami do niszczenia. Jest w pełni świadoma oraz wyuczona, ponieważ nie jest wynikiem adaptacji człowieka do społeczeństwa. Ta forma agresji różni się od pozostałych symptomami, przyczynami, częstotliwością występowania oraz postawą danej osoby.
Problematyka agresji jest coraz częstszym przedmiotem badań psychologicznych i w literaturze odnaleźć można różne klasyfikacje jej rodzajów.
Biorąc pod uwagę agresję jako gwałtowne i napastliwe zachowanie powodujące cierpienie ofiary lub destrukcję przedmiotów, podążając za klasyfikacją Rodziwiłłowiczów, wyróżnić można dwa rodzaje agresji: agresję skierowaną w stronę otoczenia, czyli alloagresję oraz agresję skierowaną w stosunku do samego siebie, czyli autoagresję.
Uwzględniając podmiot agresji rozróżnić należy agresję indywidualną, gdzie agresorem jest określona jednostka, a także agresję grupową, gdzie agresorem jest grupa osób.
Rozróżnia się również agresję fizyczną, która określana jest jako atak na inną osobę, gdzie atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami, w celu wyrządzenia szkody lub zadania bólu osobie będącej przedmiotem agresji. Agresja fizyczna przejawia się w uderzaniu lub pobiciu kogoś, uszkodzeniu lub zniszczeniu mienia osobistego bądź społecznego.
Wyróżnia również agresję słowną, polegającą na posługiwaniu się bodźcami werbalnymi, szkodliwymi dla osoby atakowanej, w celu wywołania w niej strachu, poczucia krzywdy czy odrzucenia uczuciowego. Agresja słowna jest wyrażana w przezwiskach, wyzwiskach, żądaniach, rozkazach, lekceważącym traktowaniu, podjudzaniu do agresji, zawstydzaniu, pretensjach bądź groźbach. Może ona przybierać formę bezpośrednią, pośrednią bądź przemieszczoną.
Adam Frączek dokonuje podziału agresji według czterech kategorii:
1) agresja instrumentalna bądź specyficzna, której celem jest uzyskanie jakiegoś przedmiotu lub utrzymanie jakiejś sytuacji;
2) agresja ze złości, nie ukierunkowana na swoisty obiekt lub sytuacje;
3) agresja obronna - jako odpowiedź na atak;
4) agresja związana z grą i zabawą, nasilająca się wskutek zaangażowania w walkę w toku gry.
Spotyka się także podziały agresji dokonywane z uwagi na różnorodne kryteria. Między innymi, podział stworzony przez Davida R. Mandela, który rozróżnił agresję bezpośrednią – zawsze ukierunkowaną wprost na ofiarę agresji, występującą w postaci prostych czynności fizycznych takich jak: uderzanie, plucie, rzucanie przedmiotami, duszenie, przezywanie lub werbalnej, złożonej z całych zespołów zachowań między innymi ośmieszanie, wyzywanie, obrażanie się, straszenie; Agresję pośrednią – rozumianą jako działanie podstępne, występujące w postaci knucia, plotek, donosicielstwa lub sarkazmu, w którym sprawca nie ujawnia się, jest anonimowy, przez co ofiara w większości przypadków nie dowiaduje się, kto jest agresorem; Agresję przemieszczoną – skierowaną na jakiś organizm lub przedmiot, który nie jest odpowiedzialny za czynniki będące pierwotną przyczyną agresywnego zachowania.
Ze względu na formy wyróżnić możemy również:
1) Agresję ukrytą – polegająca na fantazjowaniu na temat agresji; agresję jawną – wyrażającą chęć wyrządzenia krzywdy.
2) Agresję bierną – będącą, próbą manipulacji drugą osobą, dokuczeniem jej, zranieniem bez ryzykowania otwartego konfliktu oraz efektem tłumienia emocji negatywnych; agresję czynną – widoczną, której agresor nie próbuje w żaden sposób ukryć.
Biorąc pod uwagę zewnętrzne warunki powstawania zachowań agresywnych, Zbigniew Skorny wyróżnia trzy ich grupy:
1) wywołane zachowaniem się innych osób
2) wywołane wypowiedziami innych osób
3) przeszkodami i niepowodzeniami we własnym działaniu.
Podążając za myślą, iż agresja jest sposobem myślenia i przeżywania, charakteryzującym się uporczywością i sztywnością reagowania, który jest sprzeczny z ogólnie przyjętymi normami społecznymi, wnioskować można, że skoro jest sukcesywnie stosowana, pomimo kar, musi przynosić jednostce duże korzyści. Jeśli służy ona zaspokojeniu konkretnych potrzeb, mamy wówczas do czynienia z agresją przystosowawczą, która według Zbigniewa Bartkowicza może być uważana za pozytywną cechę, ponieważ służy do nawiązywania kontaktu z inną osobą, aktywizuje i mobilizuje do działania. Ten rodzaj agresji jest akceptowalny ze względu na naturalny rozwój psychofizyczny dziecka, służy do rozładowywania napięć emocjonalnych, obronie i osiągania wyznaczonych celów. Jednakże ta agresja przystosowawcza musi być odpowiednio ukierunkowywana w trakcie procesu wychowawczego, aby pomóc dziecku w realizacji tych samych celów w inny, bardziej konstruktywny i społecznie akceptowalny sposób. Dlatego właśnie praca z agresorem nie może być sprowadzona tylko do reagowania na określone zachowania, ale musi zawierać w sobie oddziaływania skierowane na zmianę negatywnych reakcji i zachowań jednostki.

Bibliografia
J. Grochulska, Agresja u dzieci, Warszawa 1993
E. Kurowski, Agresja i przemoc, „Wychowawca”, 2015 nr 2
J. Raczkowska, O agresji, przemocy, brutalności, „Problemy opiekuńczo wychowawcze”, 2009 nr 3