Komunikacja alternatywna

Wykorzystanie gestykulacji w komunikacji z dziećmi
niepełnosprawnymi umysłowo.
Komunikowanie się ludzi stanowi przedmiot zainteresowania przedstawicieli wielu nauk - psychologów, socjologów, pedagogów. W myśl najbardziej popularnych teorii komunikowanie się to proces przebiegający między nadawcą a odbiorcą, polegający na przekazywaniu przez nadawcę komunikatu, na podstawie którego odbiorca dowiaduje się czegoś od nadawcy.
Przez wiele stuleci rozwijająca się stopniowo wiedza o komunikowaniu się ludzi ograniczała się do zagadnień związanych z wykorzystywaniem w kontaktach społecznych dźwiękowych systemów językowych. Ten naturalny dla człowieka sposób komunikowania się służył członkom określonej wspólnoty językowo-kulturowej do wymiany informacji i wyrażania uczuć. Często jednak pomijano złożoność i bogactwo niewerbalnych elementów zachowań językowych. Warunkiem koniecznym powstania określonego systemu komunikacji, który miałby charakter trwały i byłby przekazywany z pokolenia na pokolenie, jest istnienie społeczności, wśród której zachodzi potrzeba wytworzenia takiego systemu. Ponieważ, we wszystkich społecznościach ludzkich pojawił się język dźwiękowy, powstanie języka o innym kanale przekazywania musiało być spowodowane pojawieniem się specyficznej sytuacji, przejawiającej się tym, że w danej społeczności użycie języka dźwiękowego okazało się niemożliwe. Porozumiewanie się z otoczeniem osób niepełnosprawnych (szczególnie z niepełnosprawnością wieloraka) jest istotnym czynnikiem warunkującym rozwój oraz doskonalenie wielu funkcji społecznych i poznawczych. Brak możliwości aktywnego komunikowania się, staje się w ich życiu kolejną bariera oddzielająca od ludzi zdrowych (sprawnych fizycznie i mówiących). Rodzące się trudności, niezrozumienie przez innych, prowadza w konsekwencji do deprywacji potrzeb sensorycznych i społecznych. Równie silna potrzeba porozumiewania się, jak u osób sprawnych, powoduje duże zróżnicowanie pod względem rozwoju umiejętności i sposobów komunikowania się. Obejmują one różne formy zachowania, które wiążą się z przekazywaniem informacji o doznawanych uczuciach, dążeniach, bieżącej sytuacji. Część osób w stopniu ograniczonym opanuje język mówiony, ale dla dużej grupy jedynym sposobem porozumiewania się z otoczeniem jest słabo czytelna mimika i gestykulacja. Zatem osoby z niepełnosprawnością komunikują się z otoczeniem za pomocą form słownych i bezsłownych.
W komunikowaniu się z osobami niepełnosprawnymi można wykorzystać następujące metody:
Metoda gestów naturalnych
Jest to zestaw bardzo prostych gestów, zwykle opisujących nazywaną czynność lub przedmiot. Czasem są to ruchy rąk, innym razem całego ciała. Znaki te mogą opanować nawet dzieci z bardzo poważnymi dysfunkcjami, np. głębiej upośledzone umysłowo, głuchoniewidome. Komplet wykorzystywanych gestów ( a także wygląd poszczególnych znaków ) zależy od potrzeb i możliwości ucznia i powinien być indywidualnie modelowany.
Gesty naturalne - przykłady. ( V. H. Cardinaux, A. Lowe, 1993 )

Proste gesty stosowane często przez ludzi spontanicznie towarzyszące mowie werbalnej mogą być zastosowane jako podstawowa metoda komunikowania się. Wówczas bazą dla porozumiewania się jest nadanie spontanicznym dotychczas gestom funkcji symbolicznej – gesty mają symbolizować przedmioty i zdarzenia oraz proste cechy przedmiotów, np. wysokie wspięcie na palcach - „coś jest duże”, imitowanie picia gestem –„chce mi się pić”, pogrożenie palcem - „nie wolno”. Gestykulację stosuje się podczas wspólnego działania, w zabawie, w próbach intencjonalnego porozumiewania się.
Aby samodzielnie używać gestów, dziecko musi potrafić naśladować oraz oznaczać, czyli wiązać gest z jego umownym znaczeniem. Są dzieci, które niestety nie mają nawet tych prostych umiejętności. Dla części z nich gesty mogą służyć: jako powitanie i pożegnanie, jako sygnały rozpoczynania i kończenia czynności, jako podziękowanie za pomoc, itd. Z całą pewnością pozwoli im to czuć się bezpieczniej i stworzy możliwość uczenia się przewidywania następujących po sobie zdarzeń.

Program Rozwoju Komunikacji MAKATON

Metoda Makaton - język gestów i symboli. Makaton nie odkrywa niczego nowego, lecz wykorzystuje to, co znamy od dzieciństwa: gest i rysunek.
Metoda stworzona została w latach 70-tych w Wielkiej Brytanii przez Margaret Walker, logopedę i psychiatrę, pracującą z osobami niepełnosprawnymi. Makaton jest jedną z form wspomagającej i alternatywnej komunikacji (AAC - augmentative and alternative communikation), służącą osobom o zburzonej komunikacji od wielu lat.
Osobą odpowiedzialną za Makaton w Polsce i prowadzącą szkolenia jest dr Bogusława Kaczmarek - profesjonalny (licencjonowany) Tutor Makatonu - przeszkolona na terenie Wielkiej Brytanii.
Makaton adresowany jest do wszystkich osób (dzieci, młodzieży, dorosłych), które z racji różnych zaburzeń (np. niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia autystyczne, niepełnosprawność fizyczna, zaburzenia sensoryczne, specyficzne zaburzenia języka - alalia, afazja, stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona etc.) nie są w stanie porozumiewać się z otoczeniem przy użyciu mowy dźwiękowej. Dla wielu z nich metoda służy jako „głos” umożliwiający kontakt z innymi ludźmi. Makaton przeznaczony jest również dla członków rodziny (rodziców/opiekunów, rodzeństwa i krewnych) oraz nauczycieli i terapeutów (logopedów, pedagogów specjalnych, psychologów) oraz personelu placówek skupiających osoby z zaburzeniami komunikacyjnymi.
Zasadniczym celem posługiwania się Programem Językowym Makaton jest:
• podstawa komunikacji (baza gestów i symboli do porozumiewania się)
• pomoc w rozumieniu mowy
• rozwój umiejętności językowych
• ułatwienie interakcji społecznych
• pomoc w budowaniu relacji
• nauka umiejętności potrzebnych w czytaniu i pisaniu
Program Językowy Makaton to:
• słownictwo podstawowe (zasadnicze pojęcia dnia codziennego)
• słownictwo dodatkowe (uzupełniające)
Słownictwo podstawowe - 450 pojęć - to rdzeń metody, który obejmuje pojęcia dnia codziennego, zaś słownictwo dodatkowe obejmuje aż 7000 pojęć, które są rozszerzeniem i uzupełnieniem słownictwa podstawowego. Można z nich tworzyć liczne kombinacje zwrotów i zdań. Podejście przyjęte w Makatonie jest pewną próbą pokierowania na poszczególnych etapach rozwoju procesem nabywania przez dziecko podstawowego zasobu słownictwa. Słownika można używać wraz ze znakami, symbolami, przedmiotami lub w jakiejkolwiek innej kombinacji z alternatywnymi systemami porozumiewania się. Baza słownikowa jest uszeregowana w poziomach (1-8 plus poziom zwany dodatkiem, który obejmuje pojęcia różnic kulturowych. Każdy z krajów adaptujących metodę do swoich warunków, posiada własną, odrębną wersję Makatonu!). W Makatonie każde pojęcie (ze Słownictwa Podstawowego lub Dodatkowego) wspierane jest odpowiednim znakiem manualnym (gestem) lub/i obrazem graficznym (symbolem). Znakom i/lub symbolom towarzyszy zawsze mowa (według indywidualnych możliwości dzieci i dorosłych).
Wybór formy znaku lub symbolu zależy od indywidualnych potrzeb i umiejętności osoby niepełnosprawnej. Dzieci i dorośli oraz terapeuci mają pełną możliwość wyboru najbardziej odpowiedniego do danej sytuacji symbolu lub znaku oraz sposobu nauki. Znaki i symbole nie są alternatywami wzajemnie wykluczającymi się, mogą być stosowane łącznie lub rozdzielnie.
W Makatonie występują dwa rodzaje znaków:
• znaki manualne (gesty)
• znaki graficzne (symbole)
Znaki manualne - gesty Makatonu
Każde pojęcie ma swój odpowiedni znak manualny (gest). Znaki manualne powstały jako pierwsze, przed symbolami (1973 rok), trzy lata później zostały zrewidowane i przystosowane do potrzeb większej grupy osób (dorośli i dzieci). Liczba znaków manualnych odpowiada ilości pojęć ze Słownictwa Podstawowego lub Dodatkowego. Znakom podobnie, jak i symbolom musi zawsze towarzyszyć mowa (nazywanie czegoś, wypowiadanie zwrotów, fraz lub zdań). Systematyczne i konsekwentne zastosowanie znaków manualnych w codziennej komunikacji, dostarcza osobom z trudnościami komunikacyjnymi dodatkowych, wizualnych informacji o nowo poznawanym pojęciu, co zwiększa rozumienie mowy i wzmacnia proces porozumiewania się. Znaki manualne Makatonu są bardzo czytelne i łatwe do zapamiętania, bowiem powstały na bazie naturalnych gestów. Ich rolą nie jest zastępowanie mowy, ale są wspaniałymi środkami wspomagającymi rozwój języka i komunikacji. Zarówno znaków manualnych jak i mowy uczyć należy jednocześnie, w tym samym momencie. Z czasem, gdy dziecko lub osoba dorosła zaczyna opanowywać mowę, znaki przestają być potrzebne i nie są już używane.
Przykładowe gesty Makatonu:

Znaki graficzne - symbole Makatonu
W Makatonie każde pojęcie ma swój odpowiedni znak graficzny (symbol). Symbole są szczególnie przydatne osobom, które z powodu obniżonej sprawności motorycznej nie są w stanie wykonywać znaków manualnych. Symbole zaprojektowane zostały nieco później niż znaki manualne (1985 rok) przez grupę doświadczonych Tutorów Makatonu. Symbole są proste i łatwe do zapamiętania, są to rysunki liniowe, ilustrujące znaczenie określonych pojęć. Są tak zaprojektowane, aby było można narysować je ręcznie. Symbole Makatonu podobnie, jak inne symbole systemów AAC, są wpisane w kwadrat. Każdy z symboli dla łatwiejszej orientacji oznaczony jest (u podstawy) ciemną linią, która określa sposób ułożenia symbolu w przestrzenie oraz sposób odczytywania. Jest to szczególnie przydatne przy pojęciach abstrakcyjnych. Liczba symboli odpowiada ilości pojęć Słownictwa Podstawowego lub Dodatkowego.
Przykładowe symbole Makatonu:

Symbole wykorzystuje się do tworzenia tradycyjnych pomocy edukacyjnych (tablice, ksiązki komunikacyjne) oraz zaawansowanych (komputerowych). Znaki graficzne można dowolnie układać w przeróżne zdania i sekwencje. Mogą więc służyć do podawania instrukcji, przepisów kulinarnych, „pisania” wiadomości oraz listów. Nauce symboli i konwersacji za ich pomocą musi towarzyszyć mowa.
Źródłem frustracji dla wielu osób, które pragną zająć się językiem migowym, jako alternatywnym źródłem komunikowania się, jest to, że początkowy trening wymaga długich tygodni studiowania, zanim przyswoi się odpowiedni zasób słownictwa. W przypadku Słownika Makaton sprawa przedstawia się inaczej - jego stopniowo ustrukturyzowane etapy pozwalają na natychmiastowe komunikowanie się na najbardziej podstawowym poziomie.
Ponieważ Słownik Makaton stanowi kompletny program językowy, zaleca się nauczanie ustrukturyzowane. Makaton jest jednym z niewielu systemów porozumiewania się, który jest podzielony na etapy rozwojowe. Słownik dostarcza wskazówek metodycznych zarówno osobom bardzo doświadczonym, jak i takim, które dopiero zaczynają pracować z dziećmi. Zasób słownictwa został tak dobrany, że wraz z opanowaniem pojęć można wykorzystywać poszczególne znaki do tworzenia zdań dwu-, trzywyrazowych i dłuższych. Zamysł ten jest widoczny w całym Słowniku od najwcześniejszego etapu.
Uczący słownictwa nauczyciel powinien realizować poszczególne etapy po kolei. Jednak słowa nauczane na kolejnym etapie nie muszą być wprowadzane w sztywnym porządku. Nauczyciel powinien zawsze odwoływać się do potrzeb komunikacyjnych dziecka, jego zainteresowań i upodobań oraz własnej wyobraźni. Jeśli nie ma wysokich kwalifikacji w nauczaniu słownictwa i niezbyt dobrze zna dziecko, powinien starannie rozważyć jakiekolwiek odstępstwo od sekwencji właściwej dla danego etapu. Znaki można przekazywać prawą lub lewą ręką (pod warunkiem, że robimy to konsekwentnie). Znakom powinna towarzyszyć normalna mowa (zgodna z regułami gramatyki) oraz mimika i pantomimika.
Kolejne metody to:
- belgijski system gestów Coghamo opracowany został przez Michel Magis i Marie Gabrielle Tytgat na bazie belgijskiego języka migowego oraz angielskiego systemu gestykulacyjnego Makaton. Jest doskonałym uzupełnieniem innych rodzajów alternatywnej komunikacji, np. symboli Blissa i piktogramów. Coghamo jest jedna z wielu propozycji gestów, stad jego twórcy proponują, by system powstawał i rozwijał się na bazie języka migowego danego kraju. Wśród zalet tego systemu należy wymienić: szybkość przekazu, możliwość wyrażania elementarnych potrzeb i uczuć, wzmacnianie mowy (ekspresja), poprawność wzorców ruchowych, nie są potrzebne dodatkowe pomoce, istnieje możliwość wykorzystania gestów równolegle z innymi systemami komunikacyjnymi. Problemem jest ograniczona ilość gestów i konieczność choćby minimalnej kontroli nad ruchami rak.
- Duński system gestów jest używany w szkołach specjalnych w Danii. Porozumiewanie się za pomocą tych gestów wymaga dużej precyzji manualnej.
- Elementy języka migowego są to naturalne ruchy zaczerpnięte z życia codziennego służące do porozumiewania się.
- Fonogesty jest to system umownych gestów, które uzupełniają mowę, a tym samym ułatwiają człowiekowi niesłyszącemu wzrokowe odbieranie wypowiedzi słownych, czyli odczytywanie mowy z ust.
Gesty są naturalnym, bardzo łatwym sposobem porozumiewania się. Dopełniają mowę oraz sprawiają, Be jest bardziej emocjonalna i wyrazista, a niekiedy wręcz zastępują słowa. Niemal każda grupa społeczna dysponuje odpowiednim zestawem gestów, które ułatwiają jej porozumiewanie się bez słów. Gesty stanowią wiec samodzielny, pełnowartościowy język, a rozumienie i władanie tym językiem jest niesłychanie ważnym czynnikiem komunikacji międzyludzkiej, z powodzeniem stosowanym także przez osoby niepełnosprawne.