Stan badań nad zainteresowaniami czytelniczymi dzieci

Stan badań nad zainteresowaniami czytelniczymi dzieci

Stan czytelnictwa dzieci, w szczególności czytelnictwa dzieci uczęszczających do klas I-III był wielokrotnie przedmiotem różnorodnych badań. Tego rodzaju badania mają w Polsce długą tradycję, a ich początki sięgają lat 70-80 XIX w. Zostały one zapoczątkowane przez Marię Ilnicką, która posługiwała się rubryką oceny książek dla dzieci w Bluszczu. Następnie zagadnieniem tym zajęło się środowisko pedagogiczne skupione wokół Przeglądu Powszechnego. W tym czasopiśmie, w latach 1891-1895 A. Szycówna dokonała pierwszej próby przeglądu zainteresowań czytelniczych dzieci i młodzieży w wieku pomiędzy 8 a 17 rokiem życia.
Dalszy rozwój zainteresowania stanem czytelnictwa miał miejsce w okresie dwudziestolecia międzywojennego. W tym okresie szczególne cenne były prace H. Radińskiej, M. Gutry, B. Grosglikowej, K. Królikowskiego, M. Potworowskiej-Dmochowskiej. Należy wskazać, że w tym okresie miał miejsce spór, którego przedmiotem była najlepsza metoda badań. Zdaniem M. Potworowskiej-Dmochowskiej najlepszą metodą był przeprowadzenie ankiety w szkole.
Po II wojnie światowej pierwsze badania nad czytelnictwem dzieci zostały podjęte jesienią 1945 r. i były one kontynuowane do 1950 r., w szczególności w Państwowym Instytucie Książki.
Okres lat 60. oraz 70. XX w. może zostać uznany za „złote lata” badań czytelnictwa wśród dzieci. W tym okresie powstały najważniejsze, posiadające fundamentalne znaczenie, rozprawy dotyczące tej tematyki. Ich autorami byli A. Przecławska, T. Parnowski, W. Goriszowski, A. Mikucka, oraz S. Bortnowski. L. Pęska prowadziła analizę czytelnictwa dzieci niepełnosprawnych, zaś J. Papuzińska skupiła się na czytelnictwie pracy oraz czasopism. Wskazani autorzy formułowali koncepcje i korzystali z metod badawczych opartych na doświadczeniach, przede wszystkim psychologii, socjologii oraz pedagogiki. Pozwoliło to na ukazanie zjawiska czytelnictwa na tle szerokiego kontekstu społecznego.
Okres lat 90. XX w. oraz pierwsze lata XXI w. przyniosły kolejne próby badania stanu tego zjawiska. W prasie i nakładami różnych wydawnictw ukazał się ponad 30 relacji z różnych badan mających na celu ustalenie zainteresowań oraz wyborów czytelników, częstotliwości korzystania z książek, czytania, jako formy spędzania wolnego czasu, dostępu do książki. W szczególności badania te były prowadzone przez G. Lewandowicz-Nosal .
Jednak można uznać, że badania te miały przede wszystkim charakter przyczynkarski. Ponadto prowadzone badania charakteryzują się znacznym rozproszeniem oraz działaniami jednostkowymi osób, oraz szczególną użytkowością. Badania podejmowano na użytek własny – konkretnej szkoły, czy biblioteki, przy czym szczególną aktywnością w tej materii przejawiali bibliotekarze. W okresie lat 90. XX w. nie było ogólnopolskich badań czytelniczych dzieci, ujmowanych, jako grupa wiekowa do 16 roku życia. Dopiero w 2003 r. przeprowadzono w Instytucie Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej ogólnopolskie badania czytelnictwa uczniów III klasy gimnazjum. Pozostałe prace posiadają ograniczony zakres środowiskowy. Dotyczą jednej, kilku, albo kilkunastu szkół, bibliotek. Odnoszą się do czytelnictwa poszczególnych płci lub wybranych grup wiekowych. Osoby przeprowadzające badania posługiwały się najczęściej formą ankiety, rzadziej korzystały z wywiadu, analizy kart bibliotecznych czy innych materiałów.
Powyżej wskazane badanie Biblioteki Narodowej wskazało, że specyficzną cechą czytelnictwa w badanej grupie była przede wszystkim szybka zmienność zainteresowań łącząca się z rozwojem psychofizycznym oraz dwutorowość aktu lektury, który z jednej strony podlega przymusowi szkolnemu, z drugiej zaś jest rezultatem realizowania posiadanych zainteresowań. Podjęto próbę ustalenia, co jest cenione przez młodych ludzi w książkach – w tym przypadku okazało się, że najbardziej doceniana jest szybka akcja, postacie bohaterów, z którymi można się utożsamiać, humor oraz dobre zakończenie. Część osób podejmujących badania próbowała uzyskać odpowiedź na pytanie, dlaczego młodzi ludzie nie czytają. Respondenci wskazywali w tym przypadku na takie okoliczności jak: zbyt duże obciążenie nauką w szkole, brak tradycji wyniesionych z rodziny, praca w gospodarstwie – odnosi się to do dzieci mieszkających na wsi -, upodobanie do telewizji, komputerów, zaniedbania w klasach I – III, a zatem w początkowym okresie nauki, malejącą dostępność do bibliotek, nowości wydawniczych. Jako kolejne przeszkody wskazywano wady wzroku lub dysleksję. Należy wskazać, że formułowano również tezy przyznające dzieciom prawo do nieczytania, a samo czytanie przestało być
atrakcyjnym sposobem spędzania wolnego czasu, a książki nie są już zasadniczym źródłem wiedzy o świecie .
Badania wskazywały, że na negatywną postawę wobec książki ma wpływ świata, w którym funkcjonuje dziecko – powiększa sią stan dóbr kulturalnych telewizja, wideo, komputer, dostęp do sieci internetowej. Dziecko, od najmłodszych lat posiadające kontakt z obrazem, coraz szybciej wkracza w obszar treści kultury skierowanej do dorosłych.
Jako jedną ze społecznych przyczyn nieczytania badane osoby wskazywały również brak równych szans w dostępie do książki, w szczególności w środowiskach wiejskich. Wskazywano na brak księgarń, słabe zaopatrzenie bibliotek szkolnych, podczas, gdy szeroka oferta istniejąca na rynku wydawniczym umożliwia utrwalenie pozytywnej postawy w stosunku do książek oraz czytania.
Prowadzone badania wskazują, że czynniki, które różnicują poziom czytania od lat, stale pozostają takie same. Przede wszystkim chodzi o płeć – dziewczęta czytają więcej, środowisko zamieszkania, poziom wykształcenia rodziców, który ustala funkcjonowanie dziecka w kulturze. Czynnikami mającymi wpływ na zachowania czytelnicze są w głównej mierze dom rodzinny oraz środowisko rówieśników. Coraz większą rolę odgrywa rynek reklamy.
Badaniom objęto również motywy czytania oraz związane z nim emocje. Pośród motywów wskazywano relaks oraz odpoczynek, rozrywkę, kompensację, spędzanie wolnego czasu, walory poznawcze oraz informacyjne .
Najczęściej przedmiotem badaczy były wybory dokonywane przez dzieci oraz ich preferencje. Najczęściej stawianym pytaniem było – Co czytają dzieci? Pytanie to stało się punktem wyjścia cyklu publikacji D. Świerczyńskiej-Jelonek, które ukazały się w latach 1991-2001 w czasopiśmie Guliwer. Materiał zgromadzony z wykorzystaniem ankiet, analiz kart czytelniczych, wywiadów z dziećmi oraz bibliotekarzami pozwolił na scharakteryzowanie czytelnictwa zgodnie z klasyfikacją wiekową. Zadawano pytania o najczęściej czytanych autorów oraz tytuły. Podjęto próbę ustalenia, jakie książki mogą uzyskać miano bestsellerów, które zaś są „książkowymi bublami” W badaniach tych na uwagę zasługuje ciągła niechęć do lektur szkolnych, które w opinii respondentów, charakteryzują się niezrozumiała tematyką, daleką od doświadczeń oraz przeżyć młodych ludzi, są smutne i nie zawierają wartkiej akcji. Dane, wykorzystywane przez autorkę badania pochodziły przede wszystkim z terenu województwa mazowieckiego .
Badania zainteresowań czytelniczych dzieci w wieku do lat 15, ze szczególnym naciskiem na środowisko wiejskie w danym województwie kieleckim były prowadzone przez M. Grodzicką (istnieję także badania z województwa koszalińskiego oraz gdańskiego). Badania te były prowadzone przez bibliotekarzy w bibliotekach publicznych. Natomiast ograniczone badania dotyczyły środowiska szkolnego. Można tu wskazać plebiscyt zorganizowany przez Krakowski Oddział TNBSP w szkołach podstawowych oraz gimnazjach regionu małopolskiego. Jego zakresem została objęta największa liczba respondentów – ponad 6300 w klasach IV - VI i ponad 3300 gimnazjalistów. Przeprowadzono w nim głosowanie na najciekawsze tytuły.
Problematykę czytelnictwa dziewcząt w swoich badaniach zajęła się A. Romanowska. Natomiast czytelnictwo szczególnego gatunku, jakim jest komiks analizowały G. Lewandowicz oraz A. Krajewska.
T. Guz oraz A. Brzezińska prowadzili jednostkowe badania nad umiejętnością czytania uczniów IV –VII w środowisku wiejskim. Natomiast poziomem rozumienia tekstów przez trzecioklasistów zajmował się zespół pod kierunkiem E. Putkiewicz. Z kolei S. Bortnowski poddał analizie technikę czytania, a praktycznie jej brak – podkreślał opóźnienia, jakie są wynikiem braku pracy nad tą umiejętnością w skrajnych sytuacjach w wieku 5-6 lat.
Poza licznymi pracami przyczynkarskimi, jednostkowymi, jednorazowymi należy wskazać na pracę pod redakcją A. Przecławskiej i L. Rowickiego. Jest ona kontynuacją istnego dorobku oraz myśli metodologicznej A. Przecławskiej. W jej treści czytelnictwo jest ujmowane, jako swego rodzaju udział w kulturze oraz edukacji kulturalnej.
Bez wątpienia na strukturę badań miały wpływ w szczególności dwie reformy – administracyjna oraz oświaty. Pierwsza, dokonując zmiany liczby województw, dała możliwość porównania danych z dawnych województw sprzed reformy z aktualnymi, zaś reforma oświaty spowodowała, że silniej podkreślać należy pytanie o wiek dzieci oraz wiek młodzieży .
Jeśli chodzi o badania ściśle dotyczące dzieci w klasach I-III to prowadził je między innymi S. Bortnowski, który w pracy Czy-cz-czy-taa-ni-e dokonał podsumowania wieloletnich prac badawczych nad wymogami i efektami kształcenia wczesnoszkolnego. W ramach prowadzonych badań pond 25000 klas I-VIII zrealizował test badający technikę czytania. Rezultaty wykazały, że uczniowie czytający w normie w klasach I-III to 40,28%. Wyniki te pozwoliły autorowi na sformułowanie postulatu przeprowadzania „klasówek z czytania” .
Natomiast zespół, w skład którego wchodzili R. Dolata i E. Putkiewicz badał poziom czytania ze zrozumieniem u dzieci pochodzących z trzech środowisk: wielkomiejskiego, małomiasteczkowego oraz wiejskiego. Była to część badań w zakresie osiągnięć szkolnych dzieci, które kończą III klasę szkoły podstawowej. Badania zostały przeprowadzone w roku szkolnym 1994/1995. W ich toku wykorzystano testy służące do czytania ze zrozumieniem. Ich wyniki, co do zasady były słabe, a najniższy poziom reprezentowały dzieci pochodzące ze środowisk wiejskich. Wyniki badań wskazały również na największą rolę wykształcenia rodziców .
Z kolei J. Furtyk w artykule "Miejsce książki w życiu dzieci i młodzieży. Zainteresowania czytelnicze", dokonała omówienia zainteresowań czytelnictwa dzieci przy uwzględnieniu kryteriów wieku i płci. Wskazała również typy najbardziej preferowanych książek, przez dzieci pochodzące ze środowisk patologicznych .
Natomiast L. Ślubowska w pracy "Czytelnictwo dzieci w koszalińskim" dokonała charakterystyki działalności prowadzonej przez biblioteki publiczne dla dzieci na terenie woj. koszalińskiego, czytelnictwa dzieci do 15 roku życia, które były zapisane do placówek, a ponadto przedstawiono książki najchętniej wypożyczane z bibliotek .
D. Świerczyńska-Jelonek w artykule, "Co czytają dzieci na Mazowszu" zaprezentowała wyniki badań czytelnictwa dzieci, jakie zabrała z użyciem ankiet oraz wywiadów ze 161 bibliotek w latach 1999/2000. Pytała o książki najchętniej czytane przez dzieci w różnym wieku, o bestsellery oraz buble literackie . Ta sama autorka w artykule "Co dzieci czytały w 1991 roku", omówiła czytelnictwo dzieci oraz młodzieży. Publikacja została opracowana na podstawie wywiadów przeprowadzonych w siedmiu bibliotekach. Dane zostały zgromadzone przy pomocy ankiet oraz analizy kart czytelników, a także w oparciu o rozmowy z dziećmi. Autorka dokonała analizy wyborów lekturowych w szczególności w grupie wiekowej 6-9 lat .