Zestaw pojęć z zakresu historii literatury dla maturzystów

ANTYK
Epos- poemat bohaterski- utwór opowiadający dzieje bohatera na tle ważnych, przełomowych wydarzeń. Przenikają się w nim świat ludzi i bogów. Rozpoczyna się inwokacja.
Poezja tyrtejska- rodzaj poezji patriotycznej, nawołującej do walki
Mitologia - zbiór mitów i podań o bogach i bohaterach. funkcjonujący w danej religii lub społeczności.
Mit - przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Rodzaje mitów:
- poznawcze - tłumaczą zjawiska przyrody,
- światopoglądowe - tłumaczą sens życia, śmierć,
- kosmogeniczne - o powstaniu świata,
- teogoniczne - powstanie bogów,
- genealogiczne - powstanie rodów,
- antropogeniczne - powstanie człowieka.
Topos – powtarzający się motyw . Do najstarszych toposów należy motyw wędrówki.
Patos – podniosły styl mówienia i pisania lub nastrój powagi oraz wzniosłości.
Sacrum - sfera świętości, przeciwieństwo profanum - sfery świeckiej. Wokół niej koncentrują się wierzenia i praktyki religijne.
Profanum - sfera świeckości, przeciwieństwo sacrum - sfery świętej. W sferze tej odbywają się wszystkie codzienne wydarzenia z życia człowieka.
HEDONIZM za najwyższą cnotę uważał szczęście płynące jedynie z rozkoszy fizycznych
KADUCEUSZ - według mitologii była to laska , z którą nigdy nie rozstawał się boski posłaniec, Hermes. Podarował mu ją Apollo, miała ona łagodzić wszelkie spory.
kultura śródziemnomorska - fundamentem jej są cywilizacje Żydów (Izrael), Greków (Półwysep Bałkański), Rzymian (Półwysep Apeniński). Źródłami kultury śródziemnomorskiej są: Biblia, filozofia i sztuka antycznej Grecji oraz Rzymu.
stylizacja biblijna - zabieg polegający na nadawaniu wypowiedzi cech stylu Biblii.
naród wybrany - w Biblii hebrajskiej jest nim lud Izraela, który upodobał sobie Bóg,
monoteizm - wiara w jednego Boga, pogląd religijny uznający istnienie tylko jednego bóstwa.

holocaust = szoach = całopalenie - ofiara składana bóstwu, całkowicie trawiona przez ogień. Pojęcie zmieniło znaczenie w czasie II WŚ
parafraza - swobodny przekład utworu, przeróbka zmieniająca lub rozwijająca treści pierwowzoru, a także świadome i wyraziste naśladowanie innego utworu, pozwalające rozpoznać pierwowzór
apokryf - tekst niekanoniczny, nienależący do ustalonego zbioru ksiąg biblijnych

vanitas (łac. marność) - pojęcie oznaczające znikomość, bezwartościowość rzeczy i spraw ludzkich. W formule vanitas vanitatum (marność nad marnościami) utarło się jako określenie spraw ludzkich w świecie materialnym i samego świata materialnego. W określeniu tym mieści się przemijalność, nietrwałość i nikła wartość świata doczesnego i jego spraw.
ewangelia - dobra nowina, dobra wiadomość; głoszona przez Jezusa zapowiedź nadejścia królestwa Bożego; dobra nowina o nauczaniu, działaniu i zmartwychwstaniu Jezusa
APOKALIPSA - Jest to szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej, która opisuje tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniającej sens dziejów.
ŚREDNIOWIECZE
Ars moriendi – sztuka umierania – w literaturze religijnej utwory o charakterze moralistycznym, będące rozmyślaniem na temat śmierci, zawierające wskazówki, jak człowiek powinien przygotować się na jej przyjście. Przykład najlepszy to śmierć Rolanda – pełna symboliki, patosu, nawiązań do Biblii. Śmierć była bardzo ważnym tematem w średniowieczu.
Asceza – unikanie wszelkich przyjemności życia, umartwianie ciała, postawa świętych decydujących się na samotność, głodówkę, biczowanie, odrzucenie wartości ziemskich. Wszystko w myśl idei, że należy całkowicie oddać się Bogu i tylko kontemplacja ma sens.
Chansons de geste – pieśni o czynach. Tak nazywano średniowieczne poematy epickie opiewające czyny rycerzy i władców z epoki Karola Wielkiego, były średniowieczną realizacją epiki.
Danse macabre – taniec śmierci. Modny w epoce temat, nie tylko w literaturze, ale sztuce malarskiej. Polega na zobrazowaniu tańca śmierci – pląsu kostuchy, która zaprasza do siebie przedstawicieli wszystkich stanów. Tym samym zrównuje je – bez względu na wiek, bogactwo czy pochodzenie śmierć traktuje wszystkich tak samo.
Etos rycerski – cała kultura rycerska z uwzględnieniem zasad i rycerskiego kodeksu. Rycerz musiał być prawy, prawdomówny i wierny. Dążył do świetności poprzez walkę o wiarę. Szkolił się w rzemiośle, stawał do walki i wielbił damę swego serca.
Hagiografia – żywotopisarstwo o świętych. Modne w epoce opowieści o życiu, czynach i cudach świętych. Proponowały ideał ascety. W duchu filozofii św. Augustyna ukazywały odrzucenie pokus świata, cierpienia, męczeńską śmierć bohaterów. Najlepszy przykład – Legenda o świętym Aleksym.
Memento mori – pamiętaj, że umrzesz – to średniowieczne hasło przypominające o nietrwałości wszelkich ziemskich spraw i nieuchronności śmierci.
Misterium (tajemnica) – widowiska (misteria) odgrywające wątki biblijne: dzieje chrześcijaństwa, odkupienie ludzkości, Sąd Ostateczny (obrazujące tajemnice wiary).
Pareneza
Cechą literatury średniowiecznej był jej dydaktyzm. Prezentowała wzorce osobowe – ideały godne naśladowania, takie jak władca, święty, rycerz. Pouczający wymiar i cel takiej literatury to właśnie pareneza.
Parenetyczna literatura – dzieła kształtujące i upowszechniające wzory postępowania związane z pełnieniem określonej roli społecznej. W starożytnej Grecji dotyczyła przede wszystkim ról „władzy” i obywatela; w Rzymie – gospodarza-rolnika, wojskowego, trybuna, konsula, mówcy. W średniowieczu bardzo rozpowszechniono ideał władcy, świętego i rycerza.
Teocentryzm
Naczelna wartość średniowiecza – Bóg w centrum, Bóg najwyższą wartością, szczęściem zbawienie, życie doczesne zaś niewarte uwagi. Sam człowiek – nikła przemijalna kruszyna.
Uniwersalizm
Ujednolicenie całej Europy średniowiecznej pod pewnymi względami:
• języka (łacina),
• władzy świeckiej (Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego),
• władzy duchownej, wynikającej z jednej religii chrześcijańskiej (papiestwo).
RENESANS
ANTROPOCENTRYZM - pogląd zakładający, że człowiek stanowi centrum wszechświata i że celem wszechświata jest jego dobro.
HUMANIZM - prąd umysłowy wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, oraz troskę o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości. Hasłem humanizmu stało się słynne zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce."
UTOPIA - teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do zrealizowania.
REFORMACJA - Ruch religijny rozwijający się w wieku XVI, skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa; doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów protestanckich (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm).
BAROK
Marinizm - polega na skupieniu się na formie, stylistyce utworu i chęci zaskoczenie odbiorcy.

Konceptyzm – nurt poezji dążący do budowania wypowiedzi poetyckiej na wyszukanym pomyśle zwanym konceptem.

Kontrreformacja – prąd powstały w kościele katolickim wobec zagrodzenia reformacją, ustalono co jest katolickie w sztuce i nauce.

Manieryzm- kierunek w sztuce, tworzenie na podstawie wyobraźni.
Sarmatyzm- ideologia i kultura szlachty polskiej dominująca. punktem wyjścia sarmatyzmu była legenda o pochodzeniu Polaków od starożytnego plemienia Sarmatów.
Vanitas- topos marności, różne literackie i artystyczne prezentacje kruchości ludzkiego istnienia.
OŚWIECENIE
RACJONALIZM - termin ten wywodzi się od Kartezjusza. W dochodzeniu do prawdy i wiedzy najważniejsze jest kierowanie się rozumem. Główną siła i cechą człowieka według koncepcji Kartezjusza jest rozum. Wedle tej zasady należy odrzucić wszelkie przesądy, uprzedzenia, zabobony i pozaziemskie ingerencje. Do dnia dzisiejszego racjonalistą nazywamy człowieka , który w swoim życiu kieruje się rozumem. Odrzuca intuicje i metafizyczne odczucia.

Empiryzm –Przekonanie, ze źródłem poznania jest doświadczenie

KLASYCYZM - nurt związany ze sztuką. Charakteryzował się realizacją prawdy i piękna. Podstawowym punktem ideologii klasycyzmu był w myśl racjonalizmu rozum. Twórcy klasycyzmu nawiązywali w swoich pracach do antyku i starożytnych ideałów.

ROMANTYZM
Irracjonalizm – wiara w pozarozumowe metody poznawania świata, w poszukiwanie prawdy drogą uczucia, wiary, wizji – inaczej niż drogą naukowego eksperymentu (racjonalnie).
Gotycyzm – fascynacja kulturą średniowiecza, nawiązywanie do średniowiecznych postaci, scenerii i przestrzeni. Tendencja występująca w kulturze od drugiej połowy XVIII wieku.
Historyzm – zainteresowanie historią, czerpanie z niej tematów i inspiracji. Romantycy lubili powracać do czasów średniowiecznych, umieszczać „w historii” akcję utworów, czerpać tematy z historycznych kronik. Przykładem mogą być dzieła romantyków polskich – Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Mazepa Słowackiego.
Indywidualizm – cecha romantyków, poczucie odrębności, jednostkowości i wyobcowania z tłumu. Przekonanie, że świat rozwija się dzięki działaniom wybitnych jednostek. Jednostka ważniejsza niż społeczność!
Ludowość – jedną z naczelnych zasad romantyków był zwrot ku ludowości, wykorzystywanie podań i legend ludu, wiele bowiem tematów romantycznych zostało zaczerpniętych z ludowych opowiadań, wiele gatunków literackich (np. ballada) wywodzi się z twórczości ludu, interpretacja zjawisk prezentowana przez romantyków przebiega wg wierzeń i moralności ludowej.
Mesjanizm – czyli przypisywanie jednostce lub nawet całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka – mesjasz – wybrana jest, by dla idei ogólnej poświęcić siebie. Naród – mesjasz (a za taki romantycy uważali Polskę) – cierpi za inne kraje, swoim cierpieniem ma okupić ich wolność. Przykładem utworu, w którym przejawia się ten pogląd, są Dziady Adama Mickiewicza – tam mesjaszem jest tajemniczy bohater o imieniu „Czterdzieści i cztery”, natomiast w Widzeniu księdza Piotra – Polska jawi się jako Chrystus narodów.
Mistycyzm – wiara w możliwość kontaktu z bóstwem poprzez widzenie, wizję, sen, skłonności do popadania w takie stany, wiara w to, że każda rzecz ma inną, niewidzialną, niepoznawalną stronę. Mistycy takie właśnie wydarzenia traktują jako najprawdziwsze formy poznania świata, wierzą, że każda rzecz i każda sprawa ma ponadzmysłowy, niepoznawalny, nierealny byt, a człowiek widzi tylko jedną, realną stronę zjawisk.
Orientalizm – romantycy ze szczególną namiętnością zwrócili się ku kulturze Wschodu. Orientalizm – czyli zachwyt tradycją arabską, perską, japońską, chińską zaowocował w wielu utworach – a to opisem egzotycznych krajobrazów, a to akcją umieszczoną w podwojach tureckich haremów – wreszcie opisem bogactwa obyczajów wschodnich, „przeniesionych” do europejskiej literatury.
Profetyzm – dar przewidywania przyszłości, jasnowidzenia, jaki przypisywano niektórym jednostkom.
Sturm und Drang – okres burzy i naporu. Tak nazwano wkraczający romantyzm – bunt, odrzucenie starych konwencji i despotyzmu.
Weltschmerz albo weltszmerc – dosłownie: ból świata. Pojęcie to określa typowy dla młodych romantyków nastrój cierpienia, lęku, zniechęcenia, poczucie wewnętrznej pustki, objawiające się apatią, unikaniem kontaktów z innymi ludźmi. Jeszcze inna nazwa tego zjawiska to choroba wieku.
POZYTYWIZM
EWOLUCJONIZM- myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa; ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości.

DETERMINIZM- uważano, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników.

UTYLITARYZM- głosił użyteczność wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury, wszystko co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd.

SCJENTYZM- zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy.

PRAKTYCYZM- stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistniania.

ORGANICYZM- pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; społeczeństwo = organizm, jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje.
REALIZM- zgodność wizji literackiej z rzeczywistością, później nurt w literaturze XIX w., który dążył do naśladowania rzeczywistości i naturalizmu

POWIEŚĆ TENDENCYJNA ? powieść w której odpowiedniej tezie podporządkowany jest sposób narracji i świat przedstawiony

POWIEŚĆ REALISTYCZNA- utwór skonstruowany według wzorca powieści tendencyjnej , charakteryzująca się podziałem bohaterów na dobrych i złych ( ich los ma być przestrogą lub przykładem)
+ 4 hasła pozytywizmu polskiego
MŁODA POLSKA
Dekadentyzm - nazwa ta została wprowadzona przez francuskiego pisarza Teofila Gautiera, oznacza ona schyłkowość. Dekadentyzm to postawa, jaka się zrodziła z schyłkowych tendencji wieku. Pod koniec XIX wieku panowały bardzo ponure nastroje w społeczeństwie, panowało przekonanie, że cała cywilizacja zmierza do upadku. Ubolewano nad końcem kultury i brakiem moralności. Zepsucie moralne wiązało się z powszechnym panowaniem kapitalizmu i pogonią za zyskiem. Dekadentyzm stanowił mieszankę pesymizmu i cynizmu. Wątpiono w sens istnienia, odrzucano wszelkie wartości i autorytety. Dekadent to człowiek cierpiący na "chorobę końca wieku", egzystencja stanowiła pasmo cierpień, od których odskoczni szukano w sztuce, nirwanie czy Prost
Modernizm - to prąd w sztuce dążenia do odrębności, nowatorstwa, krytyczny stosunek do tradycji. Inna nazwa epoki
Neoromantyzm - powrót do tradycji romantycznych,
Fin de siecle - czyli koniec wieku, takie określanie epoki służyło podkreśleniu jej tendencji schyłkowych, niepokojących nastrojów, oczekiwania końca.
Symbolizm - to charakterystyczny dla literatury schyłku wieku sposób wyrazu. Symbol miał ukazywać dwoista naturę świata.
Impresjonizm - impresja, czyli wrażenie stanowią o nowym zadaniu sztuki, a mianowicie uwiecznianiu tego, co ulotne. W tej estetyce najważniejszy jest subiektywizm, wrażenia twórcy, ulotny stan jego duszy. Poezja impresjonistyczna sięgała do środków takich jak gra skojarzeń czy paralelizm opisu przyrody i stanu uczuć.
Ekspresjonizm - również wiąże się z subiektywnym wyrażaniem uczuć autora, ale zastosowane tu środki są znacznie silniejsze, a przedstawiane uczucia gwałtowne i wyraziste. Ekspresjonizm posługuje się hiperbolizacją, deformacją i karykaturą. Ekspresjoniści często sięgali do poetyki snu, szczególne zaś koszmaru deformującego rzeczywistość. W Polsce z ekspresjonizmem związani byli: Stanisław Przybyszewski i Jan Kasprowicz.
synestezja – połączenie różnych typów doznań zmysłowych; przypisywanie jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem
cyganeria artystyczna - nazwa środowiska artystycznego, którego członkowie spędzają czas na wspólnych zabawach i tworzeniu, demonstrując pogardę dla konwenansów, norm społecznych i materializmu. Działalność cyganerii artystycznej wzbudza kontrowersje ze względów obyczajowych i ze względu na awangardowe podejście do sztuki.
Secesja- nurt w sztuce powstały w Niemczech, u którego podstaw legło przekonanie, że wszystko może być dziełem sztuki; wyznacznikiem tego kierunku była falista, asymetryczna linia;
sztuka dla sztuki- przekonanie pisarzy, że żadna sztuka, w tym literatura, nie może pełnić żadnych funkcji służebnych, powinna być sztuką samą w sobie, wartością samą w sobie, powinna być oryginalna i wymyślna, pełna symboli, które odczyta bez trudu inteligentny człowiek; sztuka na usługach społeczeństwa i łatwo czytelna, taka, która uczy, bawi i wychowuje stanowi „biblię pauperum” (biblię dla ubogich).
Chłopomania- charakterystyczne, zwłaszcza dla okresu Młodej Polski, zafascynowanie siłą witalną, żywiołowością, kulturą chłopów, w których egzystencji starano się odnaleźć pierwotne siły oraz ideał życia zgodnego z prawami natury.

XX-LECIE
Nadrealizm- Inna nazwa: surrealizm; obrazy surrealistyczne stoją na pograniczu snu i jawy, pokazują fantazje, halucynacje, wizje oniryczne.
Awangarda - nowe i eksperymentatorskie dzieła w sztuce - takie, które odrzucają dotychczasowe formy wyrazu
Skamandryci - grupa poetycka, do której zaliczali się; Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski i wielu innych. Ich głównym hasłem było tworzyć poezję zwykłą dla zwykłych ludzi. Beż zbędnych wirtuozerii oderwanych od życia poezja staje się bliższa człowiekowi. Dlatego w ich tekstach dominuje życie ludzi, bohaterem jest zwykły człowiek i jego codzienne sprawy. Ich poezja mocno była zakorzeniona w tradycji i tym różnili się chociażby od awangardy czy futurystów, że mocno czerpali z jej pokładów.
Turpizm - prąd w sztuce i literaturze określany mianem "estetyki brzydoty". Twórcy ci uważali, że do rangi wartości estetycznych podnieść również można to, co brzydkie i nie kojarzące się z pięknem. Do najważniejszych przedstawicieli zalicza się Stanisława Grochowiaka, Andrzeja Bursę, Rafała Wojaczka.
Psychoanaliza - zarówno kierunek w psychologii, jak i metoda leczenia ludzkich nerwic, lęków i patologii. Jej twórcą był Zygmunt Freud.

Egzystencjalizm - kierunek filozoficzny badający indywidualne losy wolnej i odpowiedzialnej jednostki ludzkiej. Dowodzi, że człowiek jako jedyny byt sam dokonujący świadomych, wewnętrznych, wyborów jest skazany na wolność.

Behawioryzm - Twórcy tego kierunku uważali, że badanie psychiki i uczuć człowieka jest nieskuteczne, ponieważ nie podlega obiektywnemu sprawdzianowi. Zakładali, że człowieka można poznać tylko przez obserwację jego zachowania i postępowania.

Katastrofizm - postawa wyrażająca przeświadczenie o nieuniknionej, gwałtownej zagładzie kultury i cywilizacji ludzkiej.

WOJNA
getto - otoczone murem , wydzielone części miasta, w których musieli mieszkać żydzi
holocaust - ofiara całopalna w staroż. składana w ofierze m. in. przez żydów
konfident - zaufany pracownik okupanta, płatny donosiciel
shoah - zagłada, unicestwienie