Zaburzenia lateralizacji i jej wpływ na funkcjonowanie dziecka

ZABURZENIA LATERALIZACJI
I JEJ WPŁYW NA FUNKCJONOWANIE DZIECKA
POJĘCIE LATERALIZACJI
Lateralizacja to czynnościowa asymetria ludzkiego ciała wyrażająca się większą
sprawnością narządów, takich jak oko, ręka, noga, położonych po jednej stronie ciała, po prawej lub
lewej (Encyklopedia... , 2002).
E.Spionek lateralizację definiuje jako przewagę stronną ruchów czynnościowych człowieka
(M.Cyran-Prus, E.Matych 2010, s. 73).
M.Bogdanowicz „zjawisko lateralizacji, czyli stronności, określa jako asymetrię funkcjonalną
w odniesieniu do parzystych narządów ruchu i organów zmysłu znajdujących się po prawej i lewej
stronie ciała przejawiającej się jako preferencję do używania ręki, nogi, oka i ucha leżących po
jednej stronie osi ciała.” Preferencja ujawnia się podczas wykonywania różnych czynności
wymagających udziału tylko jednego organu – mówimy wówczas o organie wiodącym, inaczej
dominującym. Drugi zaś, leżący po przeciwnej stronie to organ pomocniczy. (Bogdanowicz 1989,
s.29).
ROZWÓJ LATERALIZACJI
H. Spionek podkreśla, że przewaga jednej strony ciała nad drugą powstaje stopniowo
i nasila się w miarę rozwoju. Dziecko nie rodzi się z ustaloną lateralizacją, posiada jednak
określone predyspozycje do stronności (M.Cyran-Prus, E.Matych 2010, s. 74-75).
M.BOGDANOWICZ – ETAPY ROZWOJU LATERALIZACJI
WIEK DZIECKA ZMIANY W PROCESIE LATERALIZACJI
Ok. 4 roku życia zauważalna, wyraźna przewaga jednej ręki nad drugą
6-7 rok życia ustala się i stabilizuje lateralizacja czynności ruchowych rąk
12-14 rok życia ostatecznie wykształcona jednostronna lateralizacja czynności ręki
Opracowanie własne na podstawie: Cyran-Prus, Matych 2010, s. 74.
Równolegle z rozwojem lateralizacji czynności ruchowych kształtuje się lateralizacja funkcji
mowy oraz lateralizacja w zakresie percepcji słuchowej i wzrokowej. Procesy te można
podzielić na cztery etapy.
M.BOGDANOWICZ – ETAPY ROZWOJU LATERALIZACJI W ZAKRESIE FUNKCJI
MOWY, PERCEPCJI SŁUCHOWEJ i WZROKOWEJ
ETAPY w ROZWOJU DZIECKA ZMIANY ROZWOJOWE
Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy - rozwijają się pola ośrodków ruchowych i czuciowych,
następnie wzrokowych i słuchowych,
- rozwijają się pola kojarzeniowe i korowe ośrodki w
półkulach mózgowych,
- pod koniec tego okresu jedna z rąk ma już wyraźną
przewagę;
Wiek przedszkolny - wyraźna funkcjonalna przewaga jednej z rąk,
- zaczynają ustalać się ośrodki mowy w obrębie jednej z
półkul mózgowych;
Młodszy wiek szkolny - ustalona jest ręka dominująca,
- stabilizują się ośrodki mowy w jednej z półkul, która
zaczyna dominować dla percepcji słuchowej i wzrokowej,
- w wieku 10 lat ośrodki mowy są już ostatecznie
zlokalizowane w półkuli dominującej dla mowy,
- kończy się proces ustalania dominacji percepcyjnej;
Przełom młodszego i starszego
wieku szkolnego
- po ukończeniu 12 roku życia większość dzieci ma ustaloną
jednorodną lateralizację w zakresie ręki, oka i nogi,
- pełną dojrzałość uzyskują pola ośrodków korowych:
wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego, które
stanowią podłoże integracji percepcyjno- motorycznej
(współdziałania funkcji percepcyjno- motorycznych).
Opracowanie własne na podstawie: Cyran-Prus, Matych 2010, s. 74 – 75.
FORMOWANIE SIĘ DOMINACJI STRONNEJ – BADANIA
NEUROBIOLOGICZNE
J.Cieszyńska podkreśla, że dominacja stronna kształtuje się w trzech pierwszych latach
życia. Oznaki dominacji widoczne są jednak już w wieku płodowym.
Wyniki badań ultrasonograficznych:
• 10 tydzień życia płodowego – dostrzegalna jest preferencja wyboru ramienia,
• 90% dzieci preferuje ssanie prawego kciuka.
Wnioski z innych badań naukowych:
• dominacja w zakresie ręki może się już zaznaczyć w dwa tygodnie po urodzeniu dziecka,
gdyż praworęczny noworodek przygląda się swojej prawej ręce, lewą zaczyna oglądać
dopiero ok. 40 tygodni później.
W rozwoju dziecka, J.Cieszyńska, rozróżnia okresy, w których zdecydowanie łatwiej jest
dostrzec preferencję ręki. Wśród nich wyróżnia:
• okres niemowlęcy – dziecko leżące, pewnie siedzące dziecko i wyciągające rękę po
zabawkę,
• ok. 13 miesiąca życia – kształtowanie się gestu wskazywania palcem (J.Cieszyńka 2013,
s. 88).
„Wybór jednej ręki pozwala ukształtować się lewej półkuli jako dominującej do
przetwarzania zadań językowych, nawet w sytuacji leworęczności (...) Im wcześniej dziecko
wybierze dominującą rękę, tym wcześniej będzie gotowe do rozumienia mowy otoczenia i
samodzielnego budowania zdań gramatycznie poprawnych.” (Tamże, 88-89).
s. 88). Zgodnie z najnowszymi badaniami neurobiologicznym, późny wybór dominującej ręki
wpływa negatywnie na przyswajanie i kształtowanie się mowy. Oznacza to, że preferencja
ręczności pojawia się wcześniej niż asymetria funkcjonalna mózgu (Tamże, s. 88-89).
RODZAJE LATERALIZACJI
U osób dorosłych najczęściej występuje lateralizacja prawostronna, która oznacza
praworęczność, prawooczność i prawonożność, świadczy o dominacji lewej półkuli mózgu.
Odwrotność tego modelu to lateralizacja lewostronna. W obu przypadkach jest to lateralizacja
jednorodna. Oznacza, ze narządy ruchu i zmysłu dominują po jednej stronie osi ciała
(Bogdanowicz 1989, s. 31). Należy pamiętać, ze jednorodnej lateralizacji lewostronnej nie
traktujemy jako zaburzenia klinicznego, gdyż zachowana jest asymetria funkcjonalna ciała
(M.Cyran-Prus, E.Matych 2010, s. 75).
Kolejnym modelem jest lateralizacja niejednorodna, którą M.Bogdanowicz dzieli na
skrzyżowaną i nieustaloną. Lateralizacja skrzyżowana odznacza się wyraźna przewagą
czynnościową narządów ruchu i zmysłu nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała. Z kolei,
lateralizacja nieustalona, inaczej słaba, występuje w przypadku braku dominacji poszczególnych
narządów ruchu i zmysłu, ewentualnie braku przewagi czynnościowej jednego z narządów. Stan ten
świadczy o niewykształceniu się dominacji jednej z półkul mózgowych dla danej pary narządów,
a więc o ich równoważności (Bogdanowicz 1989, s. 30-32). „Dzieci (osoby), u których brak
wyraźnych różnic w pracy obydwu rąk, nazywamy oburęcznymi. Oburęczność może występować
na tle ogólnego braku przewagi czynnościowej: mówimy wtedy o zjawisku obustronności”
(M.Cyran-Prus, E.Matych 2010, s. 76). M.Bogdanowicz wyróżnia oburęczność pierwotną i wtórną.
Pierwotna może być, jej zdaniem, wynikiem opóźnionego dojrzenia CUN i zwolnionego procesu
rozwoju lateralizacji. Wtórna, z kolei, jest konsekwencją treningu, może to być wynik przestawiania
dziecka leworęcznego na prawą rękę (Bogdanowicz 1989, s. 32).
WPŁYW ZABURZONEJ LATERALIZACJI NA NAUKĘ DZIECKA
O nieprawidłowej, czyli zaburzonej lateralizacji, mówimy w przypadku braku dominacji
jednej ze strony ciała - lateralizacja nieustalona lub skrzyżowana.
Dziecko słabo zlateralizowane:
• zazwyczaj mało sprawne ruchowo,
• przejawiają zaburzenia w zakresie orientacji w schemacie własnego ciała (prawa-lewa
strona),
• wykazują ogólne zaburzenia e orientacji przestrzennej,
• przejawiają trudności w nauce czytania i pisania,
• rozwój sprawności ruchowej rąk jest zazwyczaj opóźniony.
Dzieci te mają trudności z odwzorowywaniem kształtów i figur geometrycznych, rozpoznawania
i odwzorowywania liter i cyfr o podobnym kształcie, lecz inaczej ułożonych w przestrzeni (p – b –
d – g, n – u), mogą mieć trudności w osiągnięciu biegłości w czytaniu (M.Cyran-Prus, E.Matych
2010, s. 76 -77).
Zaburzenia orientacji przestrzennej i koordynacji wzrokowo-ruchowej wraz z zaburzoną
lateralizacją powodują liczne trudności edukacyjne:
• czytanie – dzieci przeskakują litery, opuszczają sylaby, całe wyrazy, zmieniają kolejność
liter, przestawiają cyfry,
• pisanie – występuje tzw. pismo lustrzane, litery są rozchwiane, nierówne, nie mają
właściwych proporcji i są źle rozmieszczone na kartce (M.Cyran-Prus, E.Matych 2010,
s. 77).
H.Spionek wyróżnia cztery najczęściej pojawiające się odchylenia od normy w czytaniu
i pisaniu:
1) błędne odtwarzanie liter – dziecko niedokładnie odczytuje i pisze niektóre spółgłoski
i samogłoski,
2) statyczne odwracanie liter – dziecko miesza ze sobą litery o podobnych kształtach, a innym
położeniu i kierunku,
3) dynamiczne odwracanie liter – dziecko przestawia litery, zmienia ich kolejność,
4) uporczywe opuszczanie lub dodawanie liter, a nawet całych sylab i wyrazów (M.Cyran-Prus,
E.Matych 2010, s. 77 -78).
Warto wspomnieć o dzieciach leworęcznych, które nie różnią się od praworęcznych pod
względem sprawności intelektualnej, a napotykają również trudności, zwłaszcza związane
z pisaniem i techniką pisania. W piśmie zauważamy:
• linie o nierównomiernym nacisku i niejednakowym nachyleniu,
• łuki przekształcone są w kąty ostre lub rozwarte,
• litery wychodzą poza linie,
• nieprawidłowe połączenia liter,
• za duże lub za małe odstępy między literami.
Lustrzane ułożenie lewej ręki podczas pisania powoduje zasłanianie tekstu i utrudnioną jego
kontrolę, dlatego też pismo i rysunki mają charakter zwierciadlany i są na niższym poziomie
grafomotorycznym (M.Cyran-Prus, E.Matych 2010, s. 77).
DIAGNOZOWANIE LATERALIZACJI
Pierwszej diagnozy, a właściwie obserwacji procesu lateralizacji dokonują rodzice, później
nauczyciele przedszkola lub szkoły. Oceny lateralizacji powinniśmy dokonać zwłaszcza u dzieci
przejawiających problemy i niepowodzenia szkolne, szczególnie w nauce czytania i pisania
(M.Cyran-Prus, E.Matych 2010, s. 78).
PRZYKŁADOWE PRÓBY BADANIA STRONNOŚCI
OKREŚLANIE DOMINACJI RĘKI OKREŚLANIE DOMINACJI NOGI
- rozdawanie kart
- równoczesne pisanie obiema rękami
- punktowanie, czyli stawianie kropek
w kratkach
- próby siłowe rąk
- wkładanie przedmiotów do pudełka, butelki
- naśladowanie czynności
- patrzenie w kalejdoskop
- patrzenie na małe przedmioty przez otwór
w przesłonie
- zaglądanie do buteleczki
- zaglądanie do dziurki od klucza
Opracowanie własne na podstawie: Cyran-Prus, Matych 2010, s. 79.
BADANIE DOMINACJI STRONNEJ NA PODSTAWIE TESTU SWM
„Przesiewowy test do badania zagrożenia dysleksją dzieci od 3 do 7 roku życia”
J.Cieszyńska i M.Korendo podkreślają, że pełne badanie lateralizacji musi zawierać próby
stronności czterech części ciała: ręki, nogi, oka i ucha. Jeżeli w badaniu pomijamy jeden z organów,
jest to badanie wybiórcze. Ich zdaniem duża ilość prób sprawdzających pozwoli zmniejszyć ryzyko
błędnego rozpoznania. Każdą próbę odnotowujemy używając symbole P – prawa, L- lewa.
W sytuacji jednorodnej dominacji zapis wygląda następująco PR PO PU PN lub LR LO LU LN.
Jeżeli liczba wyborów lewej i prawej strony jest zrównoważona należy zaznaczyć np. LR/LP.
Autorki proponują dziesięć prób dotyczących ręki, pięć oka, trzy ucha i pięć nogi (Cieszyńska,
Korendo 2014).
Zgodnie z najnowszymi badaniami neurobiologicznymi, o których wspominałam, wczesny
wybór ręki dominującej pozytywnie wpływa na rozwój mowy. J.Cieszyńska i M.Korendo
zaznaczają, że u już u małego dziecka można zaobserwować i określić rękę dominującą. Zdaniem
autorek, ręka dominująca powinna być określona do końca 3 roku życia dziecka (Korendo 2014).
Źródło: Cieszyńska, Korendo SWM.
TRUDNOŚCI WYNIKAJĄCE Z LATERALIZACJI SKRZYŻOWANEJ,
NIEUSTALONEJ i LEWOSTRONNEJ - BADANIA NEUROBIOLOGICZNE
J.Cieszyńska i M. Korendo, uważają, że dziecko zlateralizowane lewostronnie może mieć
więcej problemów w codziennym funkcjonowaniu. Problemy te nie będą dotyczyć jedynie pisania,
jak twierdzi M.Bogdanowicz. Kłopoty wynikać mogą z naturalnego funkcjonowania mózgu i
specjalizacji pewnych obszarów mózgu.
Dominacja lewego oka, lewej ręki, lewej nogi lub lewego ucha w funkcjonowaniu dziecka
może powodować:
LEWOOCZNOŚĆ:
• odwracanie kierunku analizowania przestrzeni, również dotyczy to czytania i pisania –
wolne tempo czytania,
• odwracanie kierunku stawiania znaków (od dołu do góry),
• pomijanie lewej strony przestrzeni,
• trudności z koncentracją wzroku na materiale zadaniowym;
LEWORĘCZNOŚĆ:
• opóźnienia manualne – niska precyzja ruchów,
• niechęć do zadań manualnych,
• odwracanie kierunku stawiania znaków,
• nadpobudliwość,
• problem w trakcie posługiwania się narzędziami,
• większe prawdopodobieństwo talentów muzycznych, plastycznych i matematycznych;
LEWOUSZNOŚĆ:
• nadwrażliwość na hałas i dźwięki niewerbalne,
• utraty dokładności informacji werbalnych,
• trudności z przetwarzaniem nowych słów i prawidłową artykulacją,
• trudności z zapamiętaniem sekwencji poleceń,
• zaburzenia słuchu fonemowego – trudności z różnicowaniem dźwięków mowy,
• dłuższy czas potrzebny na rozumienie treści werbalnych,
• skłonność do negatywnych emocji,
• trudności z rozumieniem czytanego tekstu,
• niepłynność mowy – 90% osób jąkających się jest lewousznych,
• problemy z nauką języka obcego,
• trudności ze skupieniem uwagi słuchowej przez dłuższy czas,
• problemy z przetwarzaniem słuchowym informacji;
LEWONOŻNOŚĆ:
• problemy motoryczne – możliwe opóźnione chodzenie,
• niechęć do gier i zabaw ruchowych np.: jazda na rowerze, gra w piłę,
• trudności z sekwencją kroków - układy taneczne,
• ogólna nieporadność ruchowa (Cieszyńska 2013 s. 44-46, Korendo 2014).
Dzieci z lateralizacją nieustaloną znajdują się w najwyższej grupie ryzyka zagrożenia dysleksją
(Tamże).
POSTĘPOWANIE TERAPEUTYCZNE Z DZIEĆMI O ZABURZONEJ
LATERLIZACJI
Dzieci z zaburzoną lateralizacją oraz dzieci leworęczne znajdują się zazwyczaj w sytuacji
o wiele trudniejszej niż ich praworęczni rówieśnicy. Zaburzenia lateralizacji negatywnie wpływają
na rozwój tych dzieci. Uczniowie przejawiający zaburzenia w tej sferze powinni być objęci
zajęciami korekcyjno- kompensacyjnymi.
Zadania terapii pedagogicznej:
• stymulowanie i usprawnianie rozwoju funkcji psychomotorycznych,
• wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach,
• eliminowanie niepowodzeń szkolnych i ich emocjonalnych i społecznych konsekwencji.
Zajęcia powinny odbywać się w miłej i życzliwej atmosferze (M.Cyran-Prus, E.Matych 2010, s. 79
- 80).
Bibliografia:
1) M.Bogdanowicz, Leworęczność u dzieci, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1989.
2) J.Cieszyńska, M.Korendo, Badanie dominacji stronnej (w:) SWM – Przesiewowy test do
badania zagrożenia dysleksją dzieci od 3 do 7 roku życia, Pracownia Logopedyczna w Instytucie
Filologii Polskiej Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków.
3) J.Cieszyńska, Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci, Omega Stage Systems –
Jędrzej Cieszyński, Kraków 2013.
4) M.Korendo, Materiały własne ze szkolenia: Metody badania zagrożenia dysleksją, Warszawa
2014.
5) M.Cyran-Prus, E.Matych, Zaburzenia lateralizacji (w:) Terapia pedagogiczna. Zaburzenia
rozwoju psychoruchowego dzieci, red. E.M.Skorek, Impuls, Kraków 2010.