Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich

Nie wszystkie kwiaty zakwitają razem
Każdy ma swój czas i porę.


Mianem „dojrzałości szkolnej’’ określa się pewien stopień obowiązków, jakie niesie ze sobą życie szkolne, a więc moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka. Dziecko dojrzałe do szkoły osiąga właściwości, które pozwalają mu podołać obowiązkom i zadaniom szkoły, chce się uczyć, potrafi bawić się z rówieśnikami i podporządkować się określonym zasadom. Powszechnie uznaje się, że istotnym elementem dojrzałości szkolnej dziecka jest prawidłowy jego rozwój. A więc o dojrzałości do podjęcia nauki w szkole przez dziecko decyduje nie tylko wyposażenie intelektualne, prawidłowy rozwój fizyczny, ale i w dużej mierze poziom rozwoju społeczno – moralnego.
W rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym szczególną rolę odgrywa rodzina. To ona przekazuje dziecku dziedzictwo kulturalne i zaspokaja jego potrzeby emocjonalne. To właśnie rodzina pełni tutaj kontrolę społeczną nad młodym pokoleniem, stanowi więc główny czynnik kształtujący jego postawy wobec nauki szkolnej, pracy i współżycia społecznego.
Przekraczając próg szkolny dziecko nadal nie przestaje należeć do rodziny, która spełnia wobec niego swoje funkcje wychowawczo – opiekuńcze, ale wkracza również do innego środowiska jakże odmiennego od dotychczasowego. Środowisko szkolne, bo o nim tu mowa zacznie kształtować jego myśli i w wywierać wielki wpływ na osobowość .
Wejście dziecka w nowe, niezmiernie złożone środowisko szkolne oznacza dla niego również konieczność nawiązywania nowych kontaktów rówieśniczych. Szkoła staje się zatem dla dziecka nie tylko miejscem gdzie „pobiera’’ się naukę, ale i środowiskiem z którym się często utożsamia.
Dlatego przez całe czas wśród pedagogów i psychologów bierze się potrzeba poznawania możliwości rozwojowych dziecka, zarówno w jego uczeniu się, jak i funkcjonowaniu w szkole. Temu właśnie celowi ma posłużyć moja praca i badania, które zmierzają do ustalenia tego co dziecko już osiągnęło w swoim rozwoju do siódmego roku życia. Wkraczając do szkoły, dziecko ma już za sobą dość bogate doświadczenia w poznaniu świata czy w swoich kontaktach społecznych. Otóż powodzenie dziecka we wczesnej nauce czytania, pisania czy liczenia jest o tyle skuteczne , o ile nauczyciel potrafi nawiązać do posiadanych już przez dziecko doświadczeń poznawczo – społecznych, i o ile zdaje sobie sprawę ze zróżnicowania tych doświadczeń u każdego dziecka. Bliższe ich poznanie stanowi bowiem podstawę dla indywidualizacji ćwiczeń w uczeniu się czytania, pisania i matematyki.
Przygotowanie sześciolatków do edukacji szkolnej należy rozważać na tle przemian, które dokonują się w życiu współczesnym. Trudno nie zauważyć korzystnych zmian warunków społeczno – demograficznych, kulturowych czy bytowych. Szkoła staje się podstawowym ogniwem edukacji współczesnego człowieka. Jej zadanie polega nie tylko na wprowadzeniu dzieci w tradycję i kulturę oraz kształtowaniu ich systemu wartości, ale nade wszystko w wyposażaniu w wiedzę i umiejętności. W obecnych czasach wykształcenie staje się istotnym wyznacznikiem szans życiowych każdego człowieka. Dokumentem gwarantującym dzieciom prawo do edukacji jest m.in. Konwencja o Prawach Dziecka, która ustanawia status dziecka jako samodzielnego podmiotu wymagającego szczególnej opieki i ochrony prawnej, lecz także poszanowanie tożsamości , godności i prywatności. Konwencja zakłada, że dzieci mają prawo do nauki na zasadzie równych szans i pełnego udziału w życiu.

PROBLEM DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ W ŚWIETLE LITERATURY

1.Pojęcie dojrzałości szkolnej w ujęciu różnych autorów
Ustalenie momentu równowagi między możliwościami rozwojowymi dziecka wstępującego do szkoły a wymaganiami szkoły zaprzątało od wielu lat uwagę teoretyków i praktyków – zarówno psychologów jak i pedagogów. Mimo licznie prowadzonych badań zagadnienie dojrzałości do rozpoczęcia nauki szkolnej nie jest w literaturze ani jednoznaczne ani oczywiste. Zagadnienie to bywa nierzadko przedmiotem sporów i kontrowersji. Pojęcie dojrzałości szkolnej jest różnie definiowane. Brak jednolitości obserwuje się w merytorycznym ujęciu struktury dojrzałości szkolnej.
Niezwykle ważne dla rozwoju nowoczesnej myśli pedagogicznej było stanowisko S. Szumana [1962], który przez pojęcie dojrzałości szkolnej rozumiał „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, które czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej’’.
Podobnie dojrzałość szkolną pojmuje W. Okoń[1998,s.81 -82] według którego dojrzałość szkolna to „ osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego, fizycznego jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych klasy pierwszej. Dojrzałość szkolna zależy od warunków bytowych, wykształcenia rodziców wychowania przedszkolnego, zdolności dziecka i jego zdrowia”.
Zdaniem M. Przetacznik – Gierowskiej[1985,s.368 – 369]dziecko uznane za dojrzałe do podjęcia nauki można scharakteryzować w następujący sposób:
- jest wystarczająco na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, opanowało już w pewnej mierze precyzyjne ruchy rąk i palców niezbędne przy pisaniu,
- posiada dość duży zasób wiedzy o świecie oraz orientację w bliskim otoczeniu,
- swobodnie posługuje się mową zrozumiałą dla słuchaczy, potrafi porozumieć się z dorosłymi i rówieśnikami,
- jest zdolne opanować emocje takie jak :gniew, złość, lęk i obawę – nie uzewnętrznia gwałtownie i niepohamowanie swych wewnętrznych stanów uczuciowych.
Dojrzałość szkolną można ujmować bardziej statycznie, jako „moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka” – tak twierdzi Tyborowska[1966, s.304] – albo też dynamicznie – jako długotrwały proces przemian psychofizycznych, który prowadzi do przystosowania się dziecka do szkolnego systemu nauczania początkowego.
W miarę jak przedstawiciele psychologii rozwojowej zaczęli koncentrować uwagę na mechanizmach interakcji dojrzewania i uczenia się, a badania nad dojrzałością szkolną wykazywały, że nie wiek, lecz środowiskowo uwarunkowane możliwości uczenia się odpowiadają za osiągnięcie tej dojrzałości, zmieniała się też konotacja pojęcia dojrzałość szkolna. Dziś już dojrzałość szkolną traktuje się nie jako zależną od wewnętrznych procesów dojrzewania lecz jako wynik interakcji między zdatnym do szkoły dzieckiem a środowiskiem rodzinnym i wychowaniem przedszkolnym. Tak więc według B. Wilgockiej – Okoń[2003,s.12] gotowość szkolną współcześnie rozpatruje się jako proces i efekt współdziałania aktywności dziecka i aktywności dorosłych tworzących warunki do uczenia się jako efekt interakcji, „współgry’’ właściwości dziecka i właściwości szkoły.

2.Historia badań nad dojrzałością szkolną.

Geneza pojęcia „dojrzałość szkolna’’ sięga początków przednaukowej pedagogiki i psychologii. Uwagi na temat gotowości dziecka do rozpoczęcia nauki szkolnej pojawiały się w rozważeniach J.A.Komeńskiego, J.H.Pestalozziego i innych.
W początkowym okresie w ocenie dojrzałości szkolnej uwzględniano jedynie kryterium wieku kalendarzowego, pomijając badanie umiejętności dziecka i poziom jego rozwoju.
W okresie międzywojennym problem dojrzałości szkolnej wyodrębniony został z ogólnych badań inteligencji dziecka. Przyjmowano, że jeśli dziecko 6 lub 7 – letnie wykazuje poziom inteligencji odpowiadający co najmniej wartości przeciętnej, należy je uważać za dojrzałe do podjęcia obowiązków szkolnych. Gdy jednak w praktyce okazało się, że nawet dzieci o wyższym stopniu inteligencji niż przewidziany w normach dla 6 – 7 latków mają trudności w szkole, zaczęto szukać innego kryterium. Przedstawiciele tzw. szkoły lipskiej: K. Penning, H. Winkler czy F.Krauze przypisywali główne znaczenie szeroko rozumianej dojrzałości umysłowej, której składnikami były w ich mniemaniu zarówno odpowiedni zasób słów i pojęć jak też spostrzegawczość, dobra pamięć oraz sprawność i giętkość procesów myślenia. Skonstruowane w roku 1930 przez H. Winklera, a wkrótce spopularyzowane w Polsce, testy dojrzałości szkolnej zawierają właśnie zadania nastawione na pomiar zdolności obserwacji, ujmowania kształtów, poziomu pamięci ruchowej, wzrokowej, słuchowej i werbalnej, umiejętności kombinowania, rozumowania i tworzenia pojęć.
Wśród teoretyków dojrzałości szkolnej byli i tacy, którzy przyczyn jego braku - mimo osiągnięcia przez dziecko określonego wieku – upatrywali w nieodpowiednich warunkach środowiskowych, a nie w małych zdolnościach czy w niskiej inteligencji dziecka. W związku z tym pojawiły się u nas propozycje M. Grzywak – Kaczyńskiej - tworzenia dla dzieci niedojrzałych do obowiązku szkolnego – klas pomocniczych, które miałyby być czymś pośrednim między przedszkolem a klasą pierwszą
Wiadomo, że rozwój dziecka obejmuje wiele elementów związanych ze sferą poznawczą , emocjonalno – społeczno – motywacyjną oraz fizyczno – motoryczną oraz somatyczną. Wśród wielu czynników składających się na dojrzałość szkolną szwedzki psycholog i pedagog B. A. Johanssen wyodrębnił sześć , względnie od siebie niezależnych , obejmujących rozwój mowy , osobowość , wykonywanie działań arytmetycznych, umiejętność przystosowania się do warunków szkolnych oraz niewerbalne czynności poznawcze[Johanssen,1965]. Ponadto w rezultacie swych badań stwierdził, że dziewczynki osiągają dojrzałość szybciej niż chłopcy , zwłaszcza w sferze uczuciowo – społecznej.
Współczesne badania nad dojrzałością szkolną cechuje, oprócz poszukiwania coraz doskonalszych sposobów pomiaru i oceny stopnia gotowości dziecka do rozpoczęcia nauki, dążenie do wnikliwej analizy czynników , od których owa gotowość zależy, m.in. po to, by odpowiednio przygotować dziecko do szkoły i wyrównać jego ewentualne braki rozwojowe. Nie ulega wątpliwości , że przy ocenianiu, czy i w jakiej mierze dziecko jest dojrzałe do rozpoczęcia nauki w szkole, należy uwzględniać całokształt jego rozwoju fizycznego i psychicznego w dziedzinie umysłowej, uczuciowej i społecznej. Współcześni badacze próbowali m.in. odpowiedzieć na pytanie, jaka jest struktura dojrzałości szkolnej, tzn. które czynniki przede wszystkim warunkują powodzenie w nauce[Wilgocka – Okoń, 1972 s. 515] .
W obecnych czasach wykształcenie staje się istotnym wyznacznikiem szans życiowych każdego człowieka. Dlatego problemem najwyższej wagi jest właściwe dostosowanie nauki szkolnej do rzeczywistych możliwości uczniów. W swoim raporcie Aldona Kopik wskazuje [Kielce 2007,s 10], że konieczne jest uwzględnienie różnic rozwojowych, występujących u dzieci. Edukacja małych dzieci musi być oparta na modelu wzajemności. Istotą tego modelu jest założenie, iż rozwój dziecka stanowi wspólne przedsięwzięcie dziecka i dorosłego. Zgodnie z teorią równych możliwości, życiowy sukces każdego dziecka nie jest przypisany przez miejsce urodzenia i pochodzenie. O dostępie do ważnych dóbr społecznych materialnych i duchowych decyduje wysiłek własny i determinacja w dążeniu do celu. Ponieważ profil rozwoju każdego dziecka wstępującego do szkoły jest nieco inny , a różnice pomiędzy dziećmi bywają bardzo wyraźne, zatem znajomość zagadnień związanych z gotowością i jakością startu szkolnego jest niezbędna każdemu nauczycielowi, rodzicowi, terapeucie i lekarzowi jako specjaliście, który pierwszy powinien zdiagnozować odstępstwa od normy rozwojowej lub edukacyjnej.