Opis i analiza indywidualnego przypadku - spektrum autyzmu

Identyfikacja problemu
W swojej pracy pedagogicznej i psychologicznej spotykałam się z wieloma rodzajami zaburzeń rozwojowych u dzieci, które wymagały stosowania wielu różnorodnych form i metod oraz organizacji pracy. We wrześniu 2012 roku stanęłam przed kolejnym wyzwaniem. Uczniem naszej szkoły został Tomasz – chłopiec lat 13, z diagnozą lęku społecznego. W szkole podstawowej chłopiec uczył się wraz z całym zespołem klasowym. Objęty był również pomocą psychologa szkolnego w formie terapii indywidualnej. Już we wrześniu mogliśmy zaobserwować u Tomka bardzo duże trudności z aklimatyzacją w szkole. Zdecydowanie odmówił uczestniczenia w wyjeździe integracyjnym oraz zajęciach wychowania fizycznego. Nie wypowiadał się na forum klasy a podczas rozmów indywidualnych odpowiadał monosylabami, odwracał się od mówiącego, spuszczał głowę, wycofywał się z kontaktu.
W kolejnych dniach nauki problemy nasilały się tak bardzo, że Tomek przyprowadzany do szkoły przez mamę odmawiał wejścia do sali szkolnej, wpadał w histerię, płakał,krzyczał i przywierał do matki. Pomimo podejmowanych działań uczeń nie uczestniczył w zajęciach szkolnych i opuszczał wiele godzin lekcyjnych.

Geneza i dynamika zjawiska
Chłopiec pozostawał pod stałą opieką Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej od 7 roku życia. Korzystał z terapii psychologiczej w prywatnym gabinecie. Był również diagnozowany przez kolejnych psychiatrów dziecięcych. Ostatecznie w październiku 2012 roku zostały zdiagnozowane u Tomasza zaburzenia pod postacią spektrum autyzmu oraz zespół depresyjny. Poradnia wydała orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego dla dzieci i młodzieży z autyzmem, a rodzice wystąpili o przyznanie nauczania indywidualnego z uwagi na stan zdrowia utrudniający uczęszczanie do szkoły z całą grupą klasową. Od połowy listopada 2012 roku Tomasz objęty był nauczaniem indywidualnym na teranie szkoły. Zajęcia, na których realizowana jest podstawa programowa, prowadzone były w odrębnej sali lekcyjnej, natomiast lekcja wychowawcza wspólnie z klasą. Dodatkowo uczeń został objęty zajęciami rewalidacyjnymi z psychologiem szkolnym w wymiarze dwóch godzin tygodniowo.
Tomek jest najmłodszym dzieckiem dojrzałych rodziców (matka 61 lat, ojciec 65 lat ). Według informacji uzyskanych z wywiadu z matką chłopiec pochodzi z ciąży prawidłowej, urodzony o czasie, bez komplikacji. W okresie wczesnego dzieciństwa chorował niewiele (infekcje górnych dróg oddechowych, dziecięce choroby zakaźne). Początkowo żywienie dziecka przebiegało typowo dla wieku rozwojowego. Natomiast w okresie przedszkolnym Tomasz preferował tylko potrawy rozdrobnione i przetarte, aż w końcu jego dieta ograniczyła się tylko do kilku. Obecnie jedynymi pokarmami, jakie chłopiec przyjmuje jest suchy chleb, przetarte zupy, czekolada, cukierki, woda i soki owocowe. Nie zna innych smaków, nie jest ich ciekawy, zdecydowanie odmawia spróbowania ich. Medycznie nie ma żadnych przeciwwskazań do żucia i przełykania potraw. Ojciec chłopca nie akceptuje chorobowych problemów żywieniowych syna. Matka i czwórka rodzeństwa (dorosła i samodzielna) starają się wspierać Tomasza. Zważywszy na bardzo ubogą dietę Tomek jest stosunkowo zdrowym i odpornym somatycznie dzieckiem. Pod względem wzrostu odbiega jednak wyraźnie od normy. Jest niski i od trzech lat nie rośnie i nie przybiera na wadze. Motorycznie jest mało sprawny, zwłaszcza w sferze koordynacji i elastyczności dużej i małej motoryki. Silnie u chłopca zaznaczony jest opór wobec zmian i nowych sytuacji, czy też niezgodnego z jego oczekiwaniami postępowania osób z jego otoczenia. Sytuacje takie wyzwalają w nim histerię, panikę i hamowaną złość. Dezorganizują również jego działanie.Widoczny jest także nieprawidłowy rozwój wybiórczego przywiązania społecznego oraz wzajemnych kontaktów społecznych. Chłopiec spontanicznie nie dąży do spontanicznego nawiązania kontaktów społecznych i emocjonalnych z otoczeniem. Nie nawiązuje i nie rozwija związków rówieśniczych obejmujących wzajemnie podzielone zainteresowania, czynności i emocje.
W sposób zdecydowany - ucieczką lub wycofaniem reaguje na jakiekolwiek próby nawiązania kontaktu przez rówieśników. Od dzieciństwa związany jest tylko z jedną koleżanką, dzięki której w ocenie matki uczęszczał dotychczas do szkoły podstawowej. W zasadzie spośród rówieśników to jedyna osoba, z którą Tomek nawiązuje i podtrzymuje kontakt.

Znaczenie problemu:
Przedstawiony problem rzutuje na dalsze funkcjonowanie ucznia nie tylko w szkole ale i w dalszym życiu. Problemy w komunikacji, brak poczucia bezpieczeństwa, niskie poczucie wartości oraz niezaspokojona potrzeba uznania przez rówieśników mogą doprowadzić dziecko do pogłębienia negatywnych zachowań i większego wycofania się w swój własny, bezpieczny świat. Ponadto deficyty rozwojowe takie jak: obniżony zasób wiedzy ogólnej, niski poziom percepcji wzrokowo – przestrzennej, koordynacji wzrokowo – ruchowej, myślenia słowno - pojęciowego, zaburzona pamięć wzrokowa i ekspresja językowa oraz mała sprawność grafomotoryczna w znacznym stopniu utrudniają nabywanie wiedzy i rozwój Tomka. Dodatkowo duży niepokój wewnętrzny
i nieumiejętność radzenia sobie z napięciem znacząco negatywnie wpływają na rozwój społeczny i emocjonalny ucznia.

Prognoza:
Prognoza negatywna
Pozostawienie Tomka w obecnej sytuacji samemu sobie spowodowałoby zwiększenie izolacji społecznej i pogłębienie problemów komunikacyjnych. Niska umiejętność komunikowania się i trudność w nawiązywaniu kontaktów wpłynie na jakość relacji Tomka z rówieśnikami a ostatecznie nie zaspokoi ważnej dla nastolatka potrzeby przynależności i uznania oraz utrudni prawidłowy rozwój. Brak stymulacji zaburzonych funkcji i nieuczestniczenie w zajęciach lekcyjnych spowoduje, iż chłopiec nie osiągnie możliwych dla siebie celów edukacyjnych. Nieumiejętność radzenia sobie z napięciem i duży niepokój wewnętrzny negatywnie wpłynie na emocjonalny rozwój chłopca.

Prognoza pozytywna
Podjęte we współpracy ze wszystkimi nauczycielami oraz rodzicami Tomasza działania pomogą wytrenować niezbędne umiejętności społeczne i komunikacyjne. Nauczenie ucznia złożonych reguł społecznych poprawi jego zdolność dokonywania osądów. Dostosowanie form i metod pracy w procesie nauczania, wychowania i oceniania pomoże chłopcu na systematyczne uczestnictwo w lekcjach, a w konsekwencji spowoduje, że osiągnie on możliwe dla siebie cele edukacyjne. Trening umiejętności radzenia sobie z emocjami i napięciem emocjonalnym pomoże chłopcu na większy wgląd we własne reakcje emocjonalne i obniży niepokój wewnętrzny.

Propozycje działania:
Zapewnienie dziecku autystycznemu odpowiedniego nauczania jest zadaniem trudnym. Programy wychowawcze opracowane z myślą o innych upośledzeniach często nie zaspokajają w pełni potrzeb dzieci z autyzmem. Osoby z autyzmem muszą posiadać bardzo dobrze zaplanowany niemal rytualnie - dzień. Środowisko uczenia się musi być dobrze zorganizowane i wyznaczone specjalnie dla nich.
Korzystając z literatury oraz wskazówek udzielonych mi przez doświadczonych profesjonalistów, opracowałam wspólnie z nauczycielami Tomka Indywidualny Program Edukacyjno – Terapeutyczny oraz własny program zajęć rewalidacji indywidualnej do pracy z uczniem.
Proces rewalidacji obejmował:
• dokładną diagnozę mocnych i słabych stron ucznia;
• wspomaganie rozwoju ogólnego ucznia ze szczególnym uwzględnieniem sfery społecznej i komunikacyjnej;
• stymulowanie rozwoju poznawczego:
- myślenie słowno – pojęciowe,
- ekspresja językowa,
- koordynacja wzrokowo – ruchowa,
- percepcja wzrokowo – przestrzenna,
- krótkotrwała pamięć wzrokowa,
- ukazywanie związku między nabywanymi umiejętnościami a ich znaczeniem dzięki wykorzystaniu ich w konkretnych codziennych sytuacjach,
- usprawnianie umiejętności koncentracji uwagi;
• stymulowanie sfery społecznej:
- korygowanie negatywnych osądów społecznych,
- adekwatne zachowania w różnych sytuacjach społecznych,
- nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów społecznych,
- kształtowanie umiejętności porozumiewania się z otoczeniem drogą werbalną i pozawerbalną,
- rozszerzenie umiejętności związanych z interakcjami społecznymi
- uczenie reguł społecznych;
• stymulowanie sfery emocjonalnej:
- zapewnienie wsparcia i poczucia bezpieczeństwa,
- kształcenie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
- zmiana sposobów wyrażania woli i emocji,
- zmniejszenie napięcia emocjonalnego i niepokoju wewnętrznego,
- dostrzeganie swoich potencjałów i budowanie optymalnej samooceny,
- adekwatne do sytuacji reagowanie emocjonalne,
- relaksacja i wizualizacja,
- stymulacja polisensoryczna ze szczególnym zwróceniem uwagi na zapach i smak;
• stymulowanie sfery ruchowej:
- poprawa poziomu graficznego pisma,
- ćwiczenie orientacji przestrzennej,
- ćwiczenie motoryki ręki piszącej.

Wdrażanie oddziaływań
Jeszcze przed rozpoczęciem zajęć z chłopcem zapoznałam się
i przeanalizowałam wszystkie dotyczące dziecka, dostępne dokumenty:
• wyniki badań psychologicznych,
• wyniki badań pedagogicznych,
• diagnoza lekarska,
• orzeczenie i opinia Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej.
Przeprowadziłam rozmowę diagnostyczną oraz wywiad z mamą chłopca. Otrzymawszy zgodę rodziców, skontaktowałam się z psychologiem i pedagogiem szkoły podstawowej, do której uczęszczał Tomasz i uzyskałam informacje na temat ówczesnego funkcjonowania dziecka oraz przebiegu udzielanej indywidualnej pomocy. Podjęte działania i obserwacja chłopca pozwoliły mi opracować diagnozę wstępną i konsekwentnie realizować założenia programu rewalidacji.
Pierwszym krokiem jaki podjęłam, było nawiązanie z nim kontaktu terapeutycznego z Tomkiem. Chłopiec początkowo wycofywał się, siedział bokiem, starał się nie utrzymywać kontaktu wzrokowego, był nieufny. Starałam się wzbudzić jego zaufanie i doprowadzić do zaakceptowania przez niego mojej osoby. Z upływem czasu Tomek poczuł się bardziej bezpiecznie i komfortowo. Nie bez znaczenia był także fakt, iż nauczyciele doskonale uwzględnili specyfikę funkcjonowania dziecka, otoczyli go dużą opieką, stworzyli bezpieczną, przewidywalną atmosferę na lekcjach. Tomasz pracował bardzo starannie i systematycznie. W efekcie zaczął otrzymywać pozytywne oceny i wiele pochwał. Wysokie wyniki w nauce oraz częste wyrazy zadowolenia rodziców i nauczycieli wyraźnie go cieszyły i napędzały do działania. Odczucie satysfakcji było dla niego tak przyjemnym uczuciem, że szukał okazji do jak najczęstszego przeżywania tejże emocji.
W pracy z Tomkiem stosuję metodę wzmocnienia pozytywnego. Pochwały i okazane zainteresowanie wyraźnie motywują go do działania.
W czasie zajęć często pozwalam mu wybierać temat i sposób wykonania zadania. Staram się nie dawać gotowych wzorów do naśladowania. Coraz rzadziej chłopiec czeka na wskazówki, częściej sam podejmuje się wykonania zadania. Zdarza się jednak, że jeśli uzna je za trudne wycofuje się.
Podczas pracy z dzieckiem wykorzystuję naturalną chęć naśladowania innych. Wprowadziłam naukę niewerbalnego naśladowania innych, w szczególności kopiowania i naśladowania zachowań motorycznych. Naśladowanie zachowania może zwiększyć ogólny i intelektualny rozwój dziecka. Nauka imitacji ma pomóc Tomkowi w zwracaniu większej uwagi na otoczenie i w wykazywaniu większego zainteresowania tym co robią inni.
Uczeń coraz lepiej zaczyna dostrzegać związki przyczynowo – skutkowe w sytuacjach społecznych oraz rozumieć motywy postępowania różnych osób.
W kontaktach z Tomkiem staram się unikać słownego przeciążenia. Używam krótszych zdań, jeśli odczuwam, że uczeń nie w pełni mnie rozumie. Kiedy tylko jest to możliwe, porozumiewam się za pomocą dosłownego języka, gdyż Tomek jak większość dzieci autystycznych często dosłownie interpretuje język. Zmiana w codziennym rozkładzie zajęć wywołuje u ucznia trudności z radzeniem sobie ze zmianami w swej codziennej rutynie, dlatego zawczasu przygotuję go na zmiany w codziennym rozkładzie zajęć. Omawiamy przyszłą potencjalną sytuację (np. składanie życzeń świątecznych), ćwiczymy przyszłe zachowanie, przewidujemy i opracowujemy ewentualne trudności, przepracowujemy towarzyszące emocje. Wszystko to po to, aby nowe sytuacje, w których znajdzie się uczeń, były dla niego przewidywalne i aby mógł komfortowo poradzić sobie z nimi.
W celu nauki i zrozumienia czym jest stan mentalny innych osób często stosuję w procesie terapeutycznym metodę tzw. „chmurek/ dymków” mających być ilustracją myśli osób prezentowanych na rysunkach. Historyjki społeczne informują i uczą. W szczególności zdania wyrażające punkt widzenia danej osoby konkretnie opisują jej myśli i uczucia w określonej sytuacji oraz wyjaśniają, w jaki sposób działania wpływają na myśli innych. Dzięki temu Tomasz częściej rozumie, co obie strony danej interakcji bądź sytuacji mogą myśleć i odczuwać.
Zajęcia z uczniem staram się prowadzić w sposób systematyczny i konsekwentny. Ustaliłam jasne, czytelne, proste reguły naszych wzajemnych relacji. Konsekwencja zawsze była dostosowana do możliwości koncentracji uwagi i wytrzymałości Tomka. Zawsze jednak to ja decydowałam o końcu danej pracy. Ten sposób konsekwentnego wymagania spełniania poleceń, niewyręczanie go w działaniu czasem jeszcze wywołuje u niego złość, szczególnie wówczas, gdy musi włożyć wiele wysiłku w zadanie lub gdy przewiduje, że doświadczy porażki.

Efekty oddziaływań
W wyniku moich oddziaływań chłopiec bardzo chętnie bierze udział w zajęciach indywidualnych, które z nim prowadzę i w miarę swoich możliwości uczestniczy w nich aktywnie. Poprawiła się jego sprawność manualna i grafomotoryczna. Chętnie wykonuje ćwiczenia grafomotoryczne oraz ćwiczenia poprawiające sprawność umysłową metodą kinezjologii edukacyjnej Dennisona. Podchodzi do nich bardzo zadaniowo.
Bardzo chętnie uczestniczy w eksperymentach polegających na np.: dokonywaniu obserwacji, wywiadu i testowaniu. Często, z własnej woli podejmuje próby przeprowadzenia eksperymentów na innych – są to głównie dorośli (rodzice, nauczyciele) oraz dobrze znani mu rówieśnicy.
Wyraźnie cieszy go szkoła, lubi swoich nauczycieli i ufa im. Potrafi nawiązywać i utrzymywać z dorosłymi stały kontakt wzrokowy, zawsze pierwszy się wita, często pierwszy inicjuje rozmowę ze swoimi nauczycielami. Doskonale odczytuje komunikaty niewerbalne, zwraca uwagę na mimikę
i gestykulację. Nadal przejawia opór przed komunikowaniem się z rówieśnikami. Nie inicjuje rozmowy z nimi, ale - choć rzadko to jednak potrafi już odpowiedzieć na zadane przez kolegów pytanie. W dalszym ciągu nie wypowiada się na lekcjach w towarzystwie klasy, aczkolwiek widoczna jest już wewnętrzna walka jaką ze sobą toczy. Z pomocą ulubionej koleżanki udało się doprowadzić do sytuacji częściowego spędzania przerw na boisku szkolnym wśród rówieśników. W dalszym ciągu obserwuję u Tomasza duże napięcie emocjonalne. Uczeń przejawia duży opór przed ćwiczeniami relaksacyjnymi i wizualizacją.
Nie uległy także wyraźnej zmianie nawyki żywieniowe. Ciągle dieta Tomka jest bardzo uboga, a wszelkie próby jedzenia czegokolwiek nowego nie powiodły się. W zakresie nawyków żywieniowych chłopiec pozostaje pod stałą opieką psychiatry dziecięcego. Dwutorowa rewalidacja Tomasza (indywidualna
i w grupie uczniów) w przeciągu jednego roku szkolnego wzbogaciła chłopca w nowe wiadomości i umiejętności, wykształciła nowe typy pozytywnych zachowań. Szczególnie cieszy wysoka umiejętność wglądu w emocje oraz rozumienia komunikatów niewerbalnych, wzrost samooceny oraz duża motywacja do podejmowania wyzwań i zadań.
Na zakończenie roku szkolnego Tomasz otrzymał dobre oceny przedmiotowe, jest z tego osiągnięcia bardzo dumny i wyraźnie okazuje radość. Przez kolejne lata praca z uczniem będzie kontynuowana i dostosowana do indywidualnych potrzeb ucznia, aby w jak najlepszym stopniu poprawić jego funkcjonowanie społeczne, pozwolić na wykorzystanie potencjału umysłowego i umożliwić osiąganie adekwatnych wyników edukacyjnych.